Τα επόμενα άσματα

Στην Τατιάνα, αντί προσκλητηρίου

Η πρώτη φορά που διάβασα ή άκουσα να γίνεται λόγος για το δημοτικό τραγούδι "Τώρα τα πουλιά" (ή και "Μέρα μέρωσε") πρέπει να ήταν μέσα σε ένα βιβλίο με διηγήματα της Άννας Δαμιανίδη (νομίζω πως λεγόταν "Σκεύος Ηδονής"). Έκτοτε εντόπισα διάφορες "τραγουδιστές" εκτελέσεις του: από την Καίτη Κουλλιά το άκουσα σε μια συναυλία, το βρήκα επίσης από τους Νεάρχου Παράπλους, τον Πέτρο Γαϊτάνο και την Αγγελική Ιονάτου. Αυτή η τελευταία εκτέλεση που κρατούσε κάμποση ώρα με έβαλε στον πειρασμό να ψάξω να βρω καταγεγραμμένους όλους τους στίχους (τους οποίους θυμόμουν ανάκατα και αποσπασματικά). Πήρα λοιπόν το μαγικό ραβδάκι που γράφει απάνω γκουγκλ, χτύπησα το διαδίκτυο, και αφού όπως λέει και το Ευαγγέλιο άμα χτυπήσεις σου απαντούν, πήρα την απάντηση που ήθελα από την ιστοθέση "Μυριόβιβλος" που ανήκει στον πολιτιστικό οργανισμό "Artopos" της Εκκλησίας της Ελλάδος.
Εκεί βρήκα αποθησαυρισμένο το βιβλίο του Νικολάου Πολίτη"Ανθολογία Δημοτικού Τραγουδιού" που είναι κλασικό έργο για τα δημοτικά τραγούδια, όπου και περιλαμβάνεται το "Τώρα τα πουλιά" στην ίδια ενότητα με ένα άλλο γαμήλιο-ακριτικό τραγούδι. Το εισαγωγικό κείμενο λέει τα εξής:

Τα επόμενα άσματα, περιγράφοντα σκηνάς του ακριτικού ή του στρατιωτικού βίου, προσαρμόζονται εις τα γαμηλίους τελετάς και τραγουδιούνται συνήθως το μεν πρώτον αυτών κατά τας εωθινάς ώρας, το δε δεύτερον κατά τον χωρισμόν της νύμφης από των γονέων της. Συχνά συμφύρονται προς άλληλα.

Ακολουθούν οι στίχοι που έψαχνα:

Τώρα την αυγή, τώρα η αυγή χαράζει,
τώρα τα πουλιά, τώρα τα χελιδόνια,
τώρα οι πέρδικες γλυκολαλούν και λένε.
«Ξύπνα αφέντη μου, ξύπνα γλυκειά μου αγάπη,
ξύπνα αγκάλιασε κορμί κυπαρισσένιο,
κάτασπρο λαιμό, βυζιά σα δυο λεμόνια,
σαν το κρύο νερό, σαν του Μαγιού το δρόσο.
-«Ας με, λυγερή, ύπνο να πάρω λίγο,
γιατί ο αφέντης μου στη βίγλα μ’ είχε απόψε.
και στον πόλεμο πάντα μπροστά με βάνει,
για να σκοτωθώ ή σκλάβο να με πάρουν.
Κι έκαμε ο Θεός κι η Παναγιά η παρθένα
κι εξεσπάθωσα και μπήκα μεσ’ τ’ ασκέρι.
Πολλούς έκοψα στο έμπα και στο έβγα,
λίγοι μ’ έφυγαν κι εκείνοι λαβωμένοι
Πήρα το στρατί κι ήυρα το μονοπάτι
κι ήρθα κι έπεσα στο στρώμα που κοιμάσαι
να ξεκουραστώ, να πάρω λίγον ύπνο.»

Έχω βρει κι άλλες παραλλαγές των στίχων (με το μαγικό ραβδάκι...), που διαφέρουν κάπως εδώ κι εκεί, πράγμα τελείως λογικό βέβαια καθώς το τραγούδι φαίνεται πως τραγουδιόταν από την Άρτα μέχρι την Κρήτη και τα Δωδεκάνησα και δεν ξέρω που αλλού. Κάπου διάβασα ότι είναι τραγούδι "επιθαλάμιο", τραγουδιόταν δηλαδή έξω από την πόρτα των νεονύμφων κατά τη διάρκεια της πρώτης νύχτας του γάμου τους (όπως λέει ο Πολίτης σεμνοπρεπώς "κατά τας εωθινάς ώρας").

Ο τρόπος της εκφοράς των στίχων είναι χαρακτηριστικός: κάθε ημιστίχιο τραγουδιέται δυό φορές, μιά τελειώνοντας τον προηγούμενο στίχο, μια ξεκινώντας τον επόμενο (Τώρα τα πουλιά, τώρα τα χελιδόνια / τώρα τα χελιδόνια, τώρα οι πέρδικες / τώρα οι πέρδικες γλυκολαλούν και λένε / γλυκολαλούν και λένε ξύπνα αφέντη μου κλπ.). Νομίζω πως κάπως έτσι δημιουργείται μια αίσθηση διαρκούς προσμονής και οι εικόνες ή μεταφορές που χρησιμοποιούνται γίνονται ισχυρότερες καθώς το τραγούδισμα τραβάει σε μάκρος. Δεν ξέρω βέβαια σε ποιο βαθμό η διαδικασία ήταν προσαρμοσμένη ώστε να ανταποκρίνεται "αντιστικτικώς" στα εντός του νυφικού θαλάμου τεκταινόμενα - νομίζω όμως ότι αυτό θα πρέπει να ήταν το γενικό νόημα ενός επιθαλάμιου άσματος. Ατυχώς δεν έχω παραβρεθεί σε παραδοσιακό γάμο που να συμμετέχουν και οι καλεσμένοι στο τραγούδι (εκτός Ικαρίας, βέβαια, όπου όμως το άσμα δεν ανευρίσκεται στο ρεπερτόριο, κι έναν γάμο στη Θήβα όπου τα πιο πολλά τραγούδια ήταν στα Αρβανίτικα που δεν σκαμπάζω ντιπ), οπότε δε μπορώ να φανταστώ πώς γινόταν.

Όπως λέει το προαναφερθέν Ευαγγέλιο, αν κάποιος σου ζητήσει το χιτώνα, δώσε του και το ιμάτιο. Έτσι, η ιστοσελίδα μου έβγαλε ένα δεύτερο τραγουδάκι-δώρο, για την ύπαρξη του οποίου μέχρι τότε δεν είχα ιδέα. Οι στίχοι του είναι οι εξής:

Ένας άγουρος, κι ένας καλός στρατιώτης,
κάστρο γύρευε, χωριό να πάει να μείνει.
Μαϊδέ κάστρο ηυρέ, μαϊδέ χωριό να μείνει,
βρίσκει ένα δεντρί, δεντρί ψιλό κι απόσκιο.
«Δέξου με δεντρί, καλοκαρτέρεσέ με,
για να κοιμηθώ, λίγον ύπνο να πάρω,
γιατί απόστασα στον πόλεμο ολημέρα.
- Να κι η ρίζα μου, και δέσε τ’ άλογό σου,
να κι οι κλώνοι μου και κρέμασ’ τ’ άρματά σου
να κι ο ίσκιος μου και πέσε να πλαγιάσεις
και σα σηκωθείς το νοίκι να πληρώσεις,
μια σταλιά νερό στη ρίζα μου να ρίξεις.»

Κάτι τα γαμήλια συμφραζόμενα του Πολίτη ("κατά τον χωρισμόν της νύμφης από των γονέων της"), κάτι η εικόνα του περιπλανώμενου αλλά ανέστιου πολεμιστή ως "αρσενικού" συμβόλου σε αντίθεση με τη ριζωμένη, "γήινη" (δηλαδή θηλυκή) ύπαρξη του δέντρου, μου προέκυψε αβίαστα ότι η εικόνα "μια σταλιά νερό στη ρίζα μου να ρίξεις" είναι μια μεταφορά της ερωτικής πράξης ως "γονιμοποιητικής" καταρχήν λειτουργίας. Με έκπληξη λοιπόν διάβασα στο συνοδευτικό κείμενο ενός δίσκου του Χρόνη Αηδονίδη που περιλαμβάνει μια εκτέλεση του τραγουδιού ότι πρόκειται για ένα "φυσιολατρικό" τραγούδι που δηλώνει ότι ο άνθρωπος πρέπει να σέβεται το περιβάλλον και το δάσος και δεν ξέρω γω τι άλλο.

Σύγχιση τρομερή με κατέλαβε (όπως αντιλαμβάνεστε αρνούμαι να δεχτώ ότι κάτι έχω καταλάβει λάθος) και αποφάσισα να προσφύγω στα φώτα των εξειδικευμένων φίλων μου που με αγαπάνε και μου δείχνουν τον ίσιο δρόμο με τον τρόπο τους χωρίς να με πληγώσουν (λέμε τώρα...). Έτσι, αφού εξέθεσα εν περιλήψει την κατάσταση σε μια αγαπημένη φίλη, ζήτησα την άποψή της ως επιστήμονος, ως γυναίκας και ως ανθρώπου. Υποθέτω ότι μου απάντησε υπό τις τελευταίες δύο ιδιότητες.

- Ξέρεις κάτι; Φοβάμαι ότι τελικά έχεις κι εσύ το ίδιο πρόβλημα που έχετε όλοι σας.
- Ποιοι όλοι μας;
- Οι άντρες.

Μπορούσα να φανταστώ τη συνέχεια - την έχω ξανακούσει. Μάλλον με το κείμενο του δίσκου θα ήτανε...

- Όλοι φαλλοκράτες είσαστε . Νομίζετε ότι τα πάντα ξεκινάνε και τελειώνουνε στο πουλί σας.

Την ευχαρίστησα θερμά και ξεκίνησα να γράφω το κείμενο που διαβάζετε.


(Στην κορυφή ο "Γάμος εν Κανά" του Θεοφάνους του Κρητός από τη Μονή Αναπαυσά στα Μετέωρα, που αλίευσα από την ιστοσελίδα http://users.tri.sch.gr/elianos/meteora_agiografisi.htm. Το "δε σκαμπάζω ντιπ" το έκλεψα από τον "Αρχαιολόγο" του Ανδρέα Καρκαβίτσα άνευ προφανούς λόγου. Να πω επίσης ότι προτιμώ την εκδοχή "Μέρα μέρωσε, τώρα η αυγή χαράζει..." για το πρώτο τραγούδι.)