Η θεία η Σταματούλα

"...Ελλάδα, σαν αγριόχορτο φύτρωσες κι εκεί..."

Στο σόι της εκ πατρός γιαγιάς μου υπήρχαν πολλά κορίτσια και ένα μόνο αγόρι. Ο πατέρας της φαίνεται πως ήταν λίγο πιο τυχοδιώκτης από το μέσο ικαριακό όρο: βρέθηκε μετανάστης στην Αμερική κάποια στιγμή την πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα. Βρήκα κάποτε στα διαθέσιμα στο διαδίκτυο αρχεία του Έλλις Άιλαντ την είσοδο στις ΗΠΑ ενός ατόμου με αυτό το όνομα στις 21 Οκτωβρίου του 1910. Μπορεί να μην ήταν ο ίδιος - πάντως αυτός ο κάποιος ταξίδεψε με το πλοίο "Θεμιστοκλής" από τον Πειραιά. Το σκαναρισμένο απογραφικό δελτίο αριστερά (ο "δικός μας" είναι στη γραμμή 24) και το σκαρίφημα του πλοίου παρακάτω προέρχονται από αυτή την ιστοσελίδα.


Το να ταξιδέψει από τον Πειραιά είναι βέβαια κάπως παράξενο, εφόσον η Ικαρία τότε ήταν Οθωμανική Αυτοκρατορία και θα ήταν πιο φυσικό να είχε ξεκινήσει ίσως από τη Σμύρνη. Την εποχή εκείνη, η κοντινότερη πόλη που κάποιος Καριώτης θα μπορούσει να αναζητήσει την τύχη του ήταν η Σμύρνη. Μπορούσε να πάει και λίγο μακρύτερα, ας πούμε στην Αλεξάνδρεια, υπό προϋποθέσεις. Έτσι, μια και ο πατέρας δεν είχε στείλει κανένα έμβασμα ούτε είχε δώσει σημεία ζωής για καιρό, η γυναίκα του άφησε τα πιο μικρά παιδιά στη μεγάλη κόρη υπό την επίβλεψη της γιαγιάς τους, πήρε μαζί τη δεύτερή της κόρη – τη Σταματούλα – και πήγε παραδουλεύτρα στην Αλεξάνδρεια.

Η Σταματούλα πρέπει να είχε γεννηθεί κάπου μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1890, και όταν πήγε στην Αίγυπτο πρέπει να ήταν περίπου δέκα-δώδεκα χρονών. Έμεινε εκεί λίγα χρόνια – η μάνα της γύρισε σύντομα στην Ικαρία – στο σπίτι μιας πλούσιας Αιγύπτιας μαζί με ένα άλλο κοριτσάκι από το χωριό. Κάποια στιγμή η Αιγύπτια πήγε στην Αμερική – και η θεία μαζί της. Άρχισε τότε να ψάχνει για καιρό τον αγνώστου διαμονής πατέρα της σε όλη την Ικαριακή παροικία της Ανατολικής ακτής. Κάποτε, κάποιος που ήξερε πρόσωπα και πράγματα τη συμβούλεψε πού ακριβώς πρέπει να ψάξει, κι έτσι ρωτώντας βρέθηκε εν τέλει σε ένα ελληνικό καφενείο στο Μπρούκλιν - στο πίσω μέρος κάποιοι άντρες χαρτόπαιζαν. Ρώτησε τον καφετζή αν ήξερε τον Τάδε – το όνομα του πατέρα της. Αυτός της έδειξε έναν από τους συμπαίχτες. Η θεία πήγε δίπλα στο τραπέζι και τον ρώτησε. Ο Τάδε κοίταξε με απορία την άγνωστή του κοπέλα (δεν θα ήταν και σύνηθες θέαμα τα κορίτσια στους καφενέδες).

- Εγώ είμαι, κόρη μου, εσύ τι θέλεις, ποια είσαι;
- Είμαι αυτή που είπες, η κόρη σου.
- Η κόρη μου; Ποια απ’ όλες;

Σε ένα τραγούδι του («Στην Αμερική»), από το οποίο προέρχεται και το στιχάκι στην κορυφή, ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου αναφέρεται στους μετανάστες της εποχής εκείνης με το στίχο:

Άλλοι θα ‘χουν τον τρόπο τους και θα ευδοκιμήσουν
Κι άλλοι ως να πεθάνουνε τη δίψα δε θα σβήσουν

Ο προπάππους μου ανήκε αποφασιστικά στη δεύτερη ομάδα. Η Σταματούλα έκανε πακέτο τον πατέρα της και τον έστειλε συστημένο πίσω στην Ικαρία, όπου έφτασε εξίσου αδέκαρος όπως πήγε. Έζησε λίγα χρόνια ακόμα μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1920, αφού είχε προλάβει να κρατήσει διάφορα εγγόνια συμπεριλαμβανομένου και του πατέρα μου. Η ίδια έμεινε πίσω στην Αμερική - ήταν αποφασισμένη να παραμείνει στην πρώτη ομάδα ο κόσμος να χαλάσει.

Ο κόσμος χάλασε: στην Ικαρία είχε γίνει επανάσταση, απελευθέρωση, μετά Βαλκανικοί και άλλοι πόλεμοι, καταστροφές, εξορία, κατοχές, εμφύλιοι. Πέρασαν χρόνια και χρόνια, και στο μεταξύ η θεία παντρεύτηκε στην Αμερική (κάποιον από την Ικαρία, φυσικά, από τους Βρακάδες), έκανε κι ένα παιδί που αργότερα πέθανε. Στους δύσκολους χρόνους έστελνε στους συγγενείς κάμποσα εμβάσματα και νομίζω πως κι ένα μπαούλο που έχω εγώ σήμερα το είχε στείλει η Σταματούλα στη γιαγιά μου μετά την Κατοχή, γεμάτο τότε με ρούχα και διάφορα θεϊκά μπιχλιμπίδια που ήταν άγνωστα τότε στην Ελλάδα όπως νάιλον γυναικείες κάλτσες και πλαστικά παιχνίδια. Ωστόσο, ακόμα και στα εύθυμα χρόνια της ειρήνης δε θέλησε ποτέ να γυρίσει πίσω.

Ο άντρας της ερχόταν και μας έβρισκε τακτικά – τα μεγαλύτερα αδέλφια μου θυμούνται επισκέψεις του μέχρι και τη δεκαετία του 1970. Κι ο πατέρας μου, όποτε τα ταξίδια του τον έφερναν στη Νέα Υόρκη, πήγαινε και την έβρισκε. Έχω κάτι έγχρωμες φωτογραφίες ή σλάιντς από τη δεκαετία του ’60, μάλλον. Ο πατέρας μου ποζάρει κουστουμαρισμένος σε έναν κήπο γεμάτο τριαντάφυλλα ποικιλίας American Beauty δίπλα σε μια κυρία που με πολύ προσπάθεια καταλαβαίνει κανείς ότι δεν είναι η γιαγιά μου αλλά η αδελφή της. Τόσο ο άντρας της, όσο και ο πατέρας μου και όλο το υπόλοιπο σόι προσπαθούσαν να πείσουν τη θεία να ξαναταξιδέψει στην Ελλάδα – εις μάτην.

- Τι λες, παιδάκι μου, κι άμα έρθουν οι Τούρκοι;
- Ποιοι Τούρκοι, βρε θεία, πού τους θυμήθηκες αυτούς;
- Δεν ξέρετε εσείς, εγώ μεγάλωσα με τους Τούρκους και φοβούμαι.

Αραιά και που, όμως της ξέφευγε η αλήθεια.

- Δε μπορώ, παιδάκι μου, άλλη δυστυχία.

Η θεία νόμιζε ότι θα ξαναβρεθεί στις συνθήκες της απόλυτης φτώχειας που είχε αφήσει πίσω τη δεκαετία του 1900 - ενδομύχως μπορεί και να φοβόταν ότι θα την ξαναβάλουν στη δουλειά.

Το 1998 μου ήρθε να φτιάξω ένα οικογενειακό δέντρο των τριών τελευταίων γενεών – ανακάλυψα διάφορα άγνωστα ξαδέλφια σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και του κόσμου. Το πέρασα στον υπολογιστή και έβαλα τους δικούς μου να το ελέγξουν. Ο πατέρας μου με ρώτησε γιατί μερικοί είναι με όρθια γράμματα και μερικοί με πλάγια. Του είπα ότι έβαλα με πλάγια τους πεθαμένους.

- Τότε να γυρίσεις τη θεία τη Σταματούλα όρθια μην έρθει και σε καταχερίσει.
- Ζει;
- Και βασιλεύει.

Πριν κάνα μήνα φρέσκαρα το αρχείο. Λίγες νέες αφίξεις, αρκετές αποχωρήσεις. Πλάγιασα τελικά και τη θεία τη Σταματούλα – πέθανε σε οίκο ευγηρίας, σε ηλικία περίπου εκατόν έξι ετών. Ήταν η τελευταία από όλα της τα αδέλφια.

Τα τελευταία χρόνια είχε προβλήματα μνήμης.