Η πρόσφατη εφεύρεση του χρόνου

"Dali molecular clocks", από την ιστοσελίδα της Jessica Vamathevan

Σε μια παλιότερη ανάρτηση, είχα μεταφέρει εδώ ένα κείμενο της Άννας Δαμιανίδη με τίτλο "Σχέδια για το μέλλον". Ο αγαπητός Χριστόφορος, εκ των πυλώνων του παρόντος ιστολογίου, μας έκανε την τιμή (εμένα και της άγνωστής μου κυρίας Δαμιανίδη), να χρησιμοποιήσει την ανάρτηση ως καμβά για ένα δικό του κείμενο στο ιστολόγιό του, με τίτλο "Slowness". Η συζήτηση περί βραδύτητας, πέρα από το αναπόφευκτο "Ικαριακό" φολκλόρ (για τους γνωρίζοντες την αγαθή σχέση των συμπατριωτών μου με το χρόνο), μου έφερε στο νου ένα κείμενο που διάβαζα προ εικοσαετίας και βάλε στα πλαίσια κάποιων μαθημάτων αγγλικής γλώσσας. Πρόκειται για ένα απόσπασμα από το δοκίμιο "Time and the machine" του Aldus Huxley (1894-1963), προσαρμοσμένο μάλλον στα κάπως φτωχά αγγλικά μας, το οποίο εντόπισα στο "αναγνωστικό" της εποχής και παραθέτω μεταφρασμένο εκ του προχείρου:

Ο χρόνος, όπως τον γνωρίζουμε, είναι μια πολύ πρόσφατη εφεύρεση. Η σύγχρονη αντίληψη του χρόνου είναι μετά βίας παλαιότερη από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Eίναι ένα παραπροϊόν της εκβιομηχάνισης...

Ο χρόνος είναι ο τύραννός μας. Είμαστε χρονικά ενήμεροι για την κίνηση του λεπτοδείκτη, ακόμα και του δείκτη των δευτερολέπτων. Οφείλουμε να είμαστε. Υπάρχουν τραίνα που πρέπει να προληφθούν, ξυπνητήρια που πρέπει να χτυπηθούν, ενέργειες που πρέπει να πραγματοποιηθούν σε συγκεκριμένες περιόδους, ρεκόρ που πρέπει να σπάσουν κατά κλάσματα του δευτερολέπτου, μηχανές που ορίζουν το βηματισμό που πρέπει να τηρηθεί. Η αντίληψή μας για τις απειροελάχιστες μονάδες χρόνου είναι πλέον οξεία. Για μας, για παράδειγμα, η στιγμή 8.17 π.μ. σημαίνει κάτι - κάτι πολύ σημαντικό, αν συμβαίνει να είναι η ώρα αναχώρησης του καθημερινού μας τραίνου. Για τους προγόνους μας, μια τόσο μη ακέραια, εκκεντρική στιγμή ήταν άνευ σημασίας - δεν υπήρχε καν. Ανακαλύπτοντας την ατμομηχανή, ο Βατ και ο Στέφενσον ήταν εν μέρει εφευρέτες του χρόνου.

Μια άλλη χρονικά εμφατική οντότητα είναι το εργοστάσιο και ο ακόλουθός του, το γραφείο. Τα εργοστάσια υπάρχουν για το σκοπό της κατασκευής συγκεκριμένων ποσοτήτων αγαθών σε συγκεκριμένο χρόνο. Ο παλιός τεχνίτης δούλευε όπως τον βόλευε, με αποτέλεσμα ότι οι καταναλωτές γενικά έπρεπε να περιμένουν για τα αγαθά που είχαν παραγγείλει σε αυτόν. Το εργοστάσιο είναι μια διάταξη με σκοπό να εξαναγκάζει τους εργάτες να βιάζονται. Η μηχανή περιστρέφεται τόσο συχνά ανά λεπτό - τόσες κινήσεις πρέπει να γίνουν, τόσα τεμάχια να παραχθούν κάθε ώρα. Αποτέλεσμα: ο βιομηχανικός εργάτης (και το ίδιο ισχύει και για τον εργαζόμενο στο γραφείο) είναι εξαναγκασμένος να γνωρίζει το χρόνο στις μικρότερες υποδιαιρέσεις του. Στην εποχή της χειροτεχνίας δεν υπήρχε τέτοια υποχρέωση να είναι κανείς ενήμερος για τα λεπτά και τα δευτερόλεπτα.

Η αντίληψή μας για το χρόνο έχει φτάσει σε τέτοια κορύφωση έντασης ώστε υποφέρουμε οξύτατα όποτε τα ταξίδια μας μας οδηγούν σε κάποια γωνία του κόσμου όπου οι άνθρωποι δεν ενδιαφέρονται για λεπτά και δευτερόλεπτα. Η έλλειψη ακρίβειας της Ανατολής, για παράδειγμα, είναι απωθητική για εκείνους που έρχονται φρέσκοι από μια χώρα με καθορισμένες ώρες γευμάτων και τακτικές σιδηροδρομικές υπηρεσίες. Για έναν σύγχρονο Αμερικανό ή Άγγλο, η αναμονή είναι ψυχολογικό βασανιστήριο. Ένας Ινδός αποδέχεται τις άδειες ώρες με παραίτηση, ακόμη και με ικανοποίηση. Δεν έχει απωλέσει τη λεπτή τέχνη της αδράνειας. Η ιδέα μας για το χρόνο ως μιας συλλογής λεπτών, κάθε ένα από τα οποία πρέπει να γεμίζει με κάποια δουλειά ή διασκέδαση, είναι εντελώς ξένη στoν Ανατολίτη, ακριβώς όπως ήταν εντελώς ξένη στον Έλληνα. Για τον άνθρωπο που ζει σε έναν προβιομηχανικό κόσμο, ο χρόνος κινείται με ένα αργό και άνετο βήμα - δεν ενδιαφέρεται για το κάθε λεπτό, για τον πολύ καλό λόγο ότι δεν του έχει καταστεί συνειδητή η ύπαρξη λεπτών.

Δεν ξέρω ποια ακριβώς εποχή γράφτηκε το κείμενο αυτό. Στους παγκοσμιοποιημένους καιρούς μας, η διαδικασία που περιγράφει προφανώς θα έχει προχωρήσει και σε άλλες γωνιές του κόσμου που τείνουν να μοιάσουν στις μητροπόλεις της Δύσης. Παρατηρώ τον ενεστώτα χρόνο που χρησιμοποιεί για τους Ανατολίτες ("είναι" εντελώς ξένη), σε αντίθεση με τον αόριστο ("ήταν" εντελώς ξένη) για τους Έλληνες. Είναι προφανές ότι αν και δεν είμαστε ακριβώς βιομηχανική χώρα, δεν είμαστε - καιρό τώρα - προβιομηχανική.

Ίσως βέβαια όχι εξολοκλήρου. Το καλοκαίρι που μας πέρασε, ένας φίλος διηγήθηκε μια διδακτική ιστορία (που ελπίζω να αφορά υπαρκτά πρόσωπα και να μην είναι ένα ακόμα από τα πολλά τοπικά φολκλόρ που μας αρέσει να διηγούμαστε στην Ικαρία). Σύμφωνα με αυτήν, Ικαριακής καταγωγής μετανάστης στην Αμερική επιστρέφει κάποιο Πάσχα στο χωριό του και βρίσκει το εγκαταλελειμμένο πατρικό του σπίτι σε κακή κατάσταση, με τρύπια σκεπή, χαλασμένα παράθυρα κλπ. Έχοντας τα χρήματα, αποφασίζει να το επισκευάσει, οπότε προσφεύγει σε επαγγελματία κατασκευαστή κουφωμάτων που διαθέτει τοπικών προδιαγραφών "εργοστάσιο" και χαίρει εξαιρετικής φήμης για τον επαγγελματισμό του. Συζητάνε για τα σχέδια, παίρνουν μέτρα, συμφωνούν στην τιμή και ακολουθεί ο εξής διάλογος:

- Και πότε θα είναι έτοιμα; ρωτάει ο "Αμερικάνος".
- Ε, εσύ τώρα θα τα βιάζεσαι κιόλας..., λέει ο "επαγγελματίας".
- Μπα, όχι πολύ. Αυτό το καλοκαίρι δεν θα έρθω, ούτε του χρόνου που παντρεύω την κόρη μου. Το επόμενο Πάσχα όμως, σε δυο χρόνια από τώρα, λέω να έρθω και, όσο να 'ναι, θα ήθελα να μείνω μέσα.
- Ε, δε σου είπα... Βιάζεσαι...