Πού 'σαι ρε Τζόνας;

καὶ εἶπεν ὁ Θεὸς πρὸς Ἰωνᾶν· εἰ σφόδρα λελύπησαι σὺ ἐπὶ τῇ κολοκύνθῃ;

καὶ εἶπε· σφόδρα λελύπημαι ἐγὼ ἕως θανάτου. (Ιων. 4,9)

Η πετριά με την Παλαιά Διαθήκη με είχε πιάσει πριν καμμιά δεκαετία και πήγα και αγόρασα ολόκληρους τους εβδομήκοντα (Ο’) στην πεντάτομη απόδοση του Κολιτσάρα, και κουβάλαγα τους τόμους για bed time reading μέχρι που βαρέθηκα να διαβάζω τους «Αριθμούς» και τις «μάταιες γενεαλογίες» των Παραλειπομένων και τις σοφές συμβουλές της Σοφίας Σολομώντος οπότε έχει μείνει το μισό κείμενο αδιάβαστο και προβλέπω έτσι να παραμένει στο διηνεκές. Ωστόσο ειδικά το βιβλίο του Ιωνά το είχα εμπεδώσει από πολύ νωρίτερα, καθώς ολόκληρο το κείμενο (δεν είναι και μεγάλο) διαβάζεται το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου στην «πρώτη ανάσταση» που λένε, και το είχα πετύχει σε μια Ιερά Σύνοψη με τις ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας και το είχα ξεκοκκαλίσει σε ανύποπτο χρόνο πριν μου σκάσει η πετριά που λέγαμε, σε κάτι μακρόσυρτες πασχαλινές αναμονές περιμένοντας να βαφτούν τα αυγά και να πλυθούν τα εντόσθια για τη μαγειρίτσα και να πάει η ώρα έντεκα το βράδυ για την εκκλησία.

Αν και τις βασικές πτυχές της ιστορίας τις ξέρουν όλοι και τις ψιλοθυμόμουνα από τα Θρησκευτικά της τρίτης δημοτικού ή κάπου τότε, η ανάγνωση του κειμένου ήταν ένα είδος αποκάλυψης από λογοτεχνική, τρόπον τινά, σκοπιά. Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα βιβλία των Προφητών (και δη των «μικρών» προφητών, αλλά και των μεγάλων με εξαίρεση ίσως τον Δανιήλ) το κείμενο δεν εστιάζει σε προφητείες και κατάρες κατά των εχθρών του αρχαίου Ισραήλ, αλλά διηγείται μια ιστορία με αρχή, μέση και τέλος, και μάλιστα η μοναδική προφητεία που εμπεριέχεται στο κείμενο (η επικείμενη καταστροφή της Νινευή) διαψεύδεται από μόνη της στην πορεία. Αυτό που πιο πολύ μου άρεσε είναι η εντελώς ανθρώπινη (δηλαδή αλλοπρόσαλλη) συμπεριφορά του βασικού ήρωα, ο οποίος τελεί σε μια διαρκή σύγχυση ανάμεσα στις επιθυμίες του και την πραγματικότητα που ζει. Από αυτή τη σκοπιά ο Ιωνάς είναι ένας από μας· ένας μάλλον απλός άνθρωπος που οι καταστάσεις τον ξεπερνούν και ως αναμένεται, τα θαλασσώνει (κυριολεκτικά ενίοτε).

Μια εποχή είχα μάθει το κείμενο σχεδόν απέξω και ανακατωτά, και διασκέδαζα (χωρίς βλάσφημη διάθεση, πιστέψτε με) με από μνήμης πρόβες μιας απόδοσης της ιστορίας στα νέα ελληνικά, αλλά όχι σε όποια κι όποια νέα ελληνικά, αλλά σε μια διάλεκτο «της πιάτσας», σχεδόν αργκοτική, με μια κάπως «Τσιφορική» χροιά (χωρίς να έχω διαβάσει ποτέ Τσιφόρο, η αλήθεια να λέγεται). Μια φορά σε μια διαδρομή από τη νότια Κρήτη προς το Ηράκλειο απήγγειλα σχεδόν εξολοκλήρου το κείμενο στην εν λόγω διάλεκτο σε μια φίλη που οδηγούσε το αυτοκίνητο, η οποία τόσο ξεράθηκε στα γέλια που κοντέψαμε να τρακάρουμε παραπάνω από μία φορές, οπότε είπα να μην το επαναλάβω το εγχείρημα αφενός διότι άμα στουκάραμε πουθενά άντε να αποδείξεις ότι δεν ήταν εκδήλωση της οργής του Μεγαλοδύναμου αλλά οδηγική πατάτα δικιά μας, και αφετέρου διότι μια φορά το πέτυχα με τόση ενάργεια το κατάλληλο στυλάκι και τυχόν επαναλήψεις του μάλλον θα ήταν χλωμές μιμήσεις, καθότι η έμπνευση είναι σαν τις γυναίκες· σπανίως σε κυνηγάει και συνήθως εσύ την κυνηγάς, τρέχοντας και μη φτάνοντας. Πάντως θυμάμαι αποσπασματικές φράσεις όπου ο Ιωνάς μονολογεί κάτι γραφικές ατάκες τύπου «του φευγάτου η μάνα δεν έκλαψε ποτέ» ή «σε ξέρω εγώ τι μελό είσαι», ο Θεός καλημερίζει ειρωνικά με κάτι «Πού’σαι ρε Τζόνας; Χαθήκαμε παλληκάρι μου» και οι άρχοντες της Νινευή υποδέχονται την προφητεία με ένα κάπως λαϊκό «Μάγκες, την πουλέψαμε» - διάλογοι που ασφαλώς δεν ταιριάζουν με την ιερότητα του κειμένου, αλλά ταιριάζουν (ή έτσι μου φαινόταν τότε) με τη διαχρονική ψυχολογία των ηρώων όπως την αντιλαμβανόμουν.

Δεν θα μπω στον πειρασμό να ανασυστήσω τη συγκεκριμένη εκδοχή της αφήγησης, αλλά για όσους τυχόν δεν είναι εξοικειωμένοι με τα ιερά κείμενα (δηλαδή φαντάζομαι ολόκληρο το fan base του ιστολογίου, τουτέστιν ο Θανάσης κι άλλοι πεντέξι) το στόρι σε γενικές γραμμές είναι το εξής: Μια μέρα ο Θεός (ο έτερος χαρακτήρας στους περιεκτικούς διαλόγους του βιβλίου) διατάζει τον Ιωνά να πάει στη Νινευή και να προφητέψει ότι η πόλη θα καταστραφεί εντός τριημέρου. Ο Ιωνάς αντί να πάει κατά την Ανατολή (όπου και η Μεσοποταμική πρωτεύουσα των Ασσυρίων) στρίβει κατά τη Δύση, φτάνει στο λιμάνι της Ιόππης (νυν Γιάφφα) και μπαρκάρει προς άγνωστη κατεύθυνση (το κείμενο αναφέρεται σε μια πόλη με το όνομα Θαρσίς, που άλλοι ερμηνεύουν ως την Ταρσό της Κιλικίας και άλλοι πιο ευφάνταστοι ένα πόλισμα έξω από τις Ηράκλειες στήλες, στην ακτή του Ατλαντικού που σήμερα ονομάζεται Πορτογαλία). Η συνέχεια της ιστορίας είναι πασίγνωστη, καθώς το κόλπο δεν πιάνει και ο Κύριος αποδεικνύεται πανταχού παρών (πράγμα που στην Παλαιά Διαθήκη δεν είναι πάντα εντελώς δεδομένο) οπότε to make a long story short παραλείπουμε κάτι λεπτομέρειες που έχουν περάσει και στα δημοτικά τραγούδια, και ο Ιωνάς μετά από κάποιες άκαρπες διαπραγματεύσεις καταλήγει στο στόμα μιας φάλαινας στην αρχή του δευτέρου κεφαλαίου.

Τρεις μέρες και τρεις νύχτες αργότερα (διάστημα που οι Χριστιανοί θα θεωρήσουν προείκασμα της τριήμερης ταφής και ανάστασης του Χριστού, από όπου προκύπτει και η ανάγνωση του Ιωνά το Μεγάλο Σάββατο) ο ήρως εκβάλλεται στη στεριά, αφού έχει δεόντως μετανοήσει και συντριβεί ενώπιον του Θεού. Εκείνος επαναλαμβάνει την αρχική εντολή που ο Ιωνάς τώρα σπεύδει να εκτελέσει προθύμως, οπότε το τρίτο κεφάλαιο διαδραματίζεται στη Νινευή όπου ο Ιωνάς κηρύττει την επερχόμενη καταστροφή. Παραδόξως για τον αναγνώστη του 21ου αιώνα, οι κάτοικοι αντί να τον πάρουν στο μεζέ τον πιστεύουν και το ρίχνουν μαζικά στη μετάνοια. Σε μια εντελώς αταίριαστη αν και κατανοητή συμπεριφορά, ο Ιωνάς τα βάφει μαύρα διότι συνειδητοποιεί ότι ο Θεός που αρέσκεται στη μετάνοια των ανθρώπων ενδέχεται να μην υλοποιήσει την υπεσχημένη προφητεία, πράγμα καλό μεν για τους Νινευίτες αλλά παγκάκιστο για τον ίδιο τον Ιωνά που η φήμη του ως προφήτη θα κηλιδωθεί ανεπανόρθωτα. Ανθρωπίνως, αν και κάπως αστεία, κατεβάζει μούτρα, και πάει και στήνει μια σκηνή παραέξω για δει τι θα απογίνει, στο τέλος του τρίτου κεφαλαίου.

Ολόκληρο σχεδόν το ενδιαφέρον όμως βρίσκεται στο τέταρτο κεφάλαιο, όπου εκτυλίσσονται μια σειρά από επεισόδια μεταξύ Θεού και μουτρωμένου προφήτη. Για κάποιο λόγο (που μπορώ να εικάσω) η συγκεκριμένη πτυχή της ιστορίας δεν διδασκόταν με λεπτομέρειες στην τρίτη δημοτικού, καθώς ο προφήτης συμπεριφέρεται σαν κακομαθημένο παιδί που του πήραν το παιχνίδι. Το εν λόγω παιχνίδι είναι η κολοκυθιά· όχι η γνωστή «Κολοκυθιά» που παίζανε οι παλιότεροι στην παιδική τους ηλικία (και που ούτε εγώ την έχω προλάβει), αλλά μια πραγματική κολοκυθιά, ή τέλος πάντων ένα δεντράκι που οι Ο’ μετέφρασαν από το πρωτότυπο ως «κολοκύνθη». Ο Θεός βάζει τη μια μέρα το δεντράκι να φυτρώσει αιφνιδίως πάνω από τη σκηνή του Ιωνά ο οποίος χαίρεται που έχει σκιά, αλλά τη νύχτα βάζει ένα σκουλήκι να τη φάει ώστε να ξεραθεί και το πρωί ρίχνει τον ήλιο καταπρόσωπο στον αγαναχτισμένο προφήτη, που κατά δήλωσή του προτιμάει να πεθάνει παρά να ζει. Για χάρη της κολοκυθιάς του.

Στο συγκεκριμένο σημείο εγώ πάντα ταυτιζόμουν με τη διδακτική άποψη που εκφράζει στο κείμενο ο Θεός: η κολοκυθιά νύχτα φύτρωσε και νύχτα ξεράθηκε κι εσύ τίποτα δεν έκανες γι’ αυτήν και τώρα θέλεις να πεθάνεις για χάρη της; Ο Ιωνάς όμως προτιμάει να πεθάνει, κι εγώ αναρωτιόμουν πάντα πόσο γκρινιάρης και πείσμων μπορεί να είναι ένας άνθρωπος που να ρισκάρει και τη ζωή του προκειμένου να περάσει το δικό του, ακόμα και με σχετικά ασήμαντες αφορμές (μέχρι που γνώρισα μερικούς ανθρώπους που είχαν αντίστοιχη συμπεριφορά υπό ορισμένες κάπως παρόμοιες περιστάσεις, τηρουμένων βέβαια των αναλογιών, και είδα τον Ιωνά με άλλο μάτι, όχι ως μια βιβλική καρικατούρα αλλά ως έναν άνθρωπο από αυτούς που κυκλοφορούν ανάμεσά μας και ξαφνικά «παίρνουν ανάποδες» για κάποιους λόγους που δεν είναι προφανείς σε εμάς τους υπόλοιπους και συμπεριφέρονται με έναν τρόπο που σε εμάς μοιάζει ανορθολογικός και εμμονικός, ή καλύτερα συμβατός με μια ιδιαίτερη δική τους λογική που ανάγει σε μείζον ένα ζήτημα ολοφάνερα δευτερεύον, που για τους ίδιους όμως είναι θέμα αρχής.

Κάπως έτσι σκεφτόμουν να γράψω μια ιστορία για τον Ιωνά πριν έξι περίπου χρόνια στο ιστολόγιο, όταν εκείνη την εποχή διάβασα μια άλλη ανάγνωση της ίδιας ιστορίας που είχε αναρτήσει τότε η Πόλυ Χατζημανωλάκη στο εξαιρετικό της ιστολόγιο «Πινακίδες από Κερί». Προς μεγάλη μου έκπληξη η Πόλυ φαινόταν κάπως να παίρνει το μέρος του Ιωνά στην ανάγνωσή της, βάζοντας στο κέντρο του ενδιαφέροντος την αγανάκτηση για «το δεντράκι του», παρόλη την sui generis προσωπικότητα του προφήτη. Η εκδοχή της Πόλυς με έκανε να αναβάλω τη δημοσίευση της δικιάς μου ιστορίας (και όχι μόνο γιατί μου είχε κάνει scoop θεματολογικά, αλλά και γιατί ήθελα να το ξανασκεφτώ λίγο το ζήτημα). Μετά πέρασε ο καιρός, οι μήνες και τα χρόνια και ο Ιωνάς καταχωνιάστηκε στη μνήμη μου και στα αζήτητα των αδημοσίευτων «παραλίγο ιστοριών» του ιστολογίου, από όπου ανασύρθηκε χτες για λόγους επιεικώς άσχετους, καθώς γυρνώντας από μια εκδρομή στην ανατολική Κρήτη αυτή τη φορά, και με άλλη παρέα, θυμήθηκα κάτι αστείες ιστορίες και γελώντας ανακάλυψα αιφνιδίως ότι ήμουν στο αντίθετο ρεύμα οπότε σοβάρεψα ξαφνικά (ευτυχώς δεν ερχόταν κανείς) μουρμουρίζοντας «Πού ‘σαι ρε Τζόνας;» κι αφού ξεμπέρδεψα με τα χρόνια πολλά στους εορτάζοντες (καθότι των Ταξιαρχών και γιόρταζαν διάφορα απροσδόκητα ονόματα) έκατσα και ξαναδιάβασα από την αρχή την ιστορία και σκέφτηκα ότι η αψυχολόγητη οργή του Ιωνά ίσως δεν ήταν τελικά ένα ξέσπασμα εγωιστικής παράνοιας ή άντε, εκδήλωση γεροντικού πείσματος ή ίσως αγκίστρωση σε μια διαψευσμένη προσδοκία (μια ακόμα διαψευσμένη προσδοκία), αλλά μπορεί να ήταν κάτι πιο βαθύ, πιο σκοτεινό, πιο θεμελιακό, κάτι που έλκει την καταγωγή του στο επώδυνο παρελθόν του ανθρώπου εκείνου.

Για κάποιον που έχει περάσει τρεις μέρες (ή τρεις μήνες ή τρεις αιώνες) στην κοιλιά του κήτους, ένα δεντράκι είναι μια παρηγοριά, δεν είναι;


[...] ἀπέῤῥιψάς με εἰς βάθη καρδίας θαλάσσης, καὶ ποταμοὶ ἐκύκλωσάν με· πάντες οἱ μετεωρισμοί σου καὶ τὰ κύματά σου ἐπ᾿ ἐμὲ διῆλθον. [...] περιεχύθη μοι ὕδωρ ἕως ψυχῆς, ἄβυσσος ἐκύκλωσέ με ἐσχάτη, ἔδυ ἡ κεφαλή μου εἰς σχισμὰς ὀρέων. [...] κατέβην εἰς γῆν, ἧς οἱ μοχλοὶ αὐτῆς κάτοχοι αἰώνιοι, καὶ ἀναβήτω ἐκ φθορᾶς ἡ ζωή μου [...].
.
.
.
Καὶ προσέταξε Κύριος τῷ κήτει, καὶ ἐξέβαλε τὸν Ἰωνᾶν ἐπὶ τὴν ξηράν.


Σ.Σ. Το κείμενο της Πόλυς Χατζημανωλάκη περιλαμβάνει διάφορες αναφορές όπου η ιστορία του Ιωνά χρησιμεύει ως έμπνευση· θα ήθελα ίσως να προσθέσω ένα δημοτικό τραγούδι που είχα διαβάσει στη συλλογή του Ν. Πολίτη και μου διαφεύγει τώρα ο τίτλος του, όπου σε μια φουρτούνα οι ναυτικοί προσεύχονται «ο καθένας στο Θεό του» όπως οι συνάδελφοί τους της ιστορίας του Ιωνά. Το πλήρες κείμενο του Ιωνά από τους Ο' μπορείτε να βρείτε εδώ αλλά αν χρειάζεστε μετάφραση και αντέχετε τις επικολυρικές εκφράσεις μπορείτε να βρείτε μία κάπως γλαφυρή απόδοση εδώ. Αν και με εντυπωσιάζει ως ιδέα δεδομένων των ναυσιπλοϊκών μέσων της εποχής, την άποψη ότι η Θαρσίς, προορισμός του Ιωνά, βρισκόταν στην Ιβηρική χερσόνησο την πρωτοδιάβασα σε ένα βιβλίο για την ιστορία της Πορτογαλίας (και αργότερα την ξαναείδα εδώ κι εκεί στο διαδίκτυο). Την άποψη ότι η «κολοκύνθη» δεν είναι ακριβώς κολοκυθιά την συνάντησα σε μια προτεσταντικής προέλευσης μετάφραση της Βίβλου (άλλωστε το γνωστό σήμερα κολοκύθι είναι φυτό του Νέου Κόσμου, δείτε και σχετικό άρθρο του ειδήμονος Ν. Σαραντάκου εδώ).

Α, ναι, η φράση με τις «μάταιες γενεαλογίες» μου έχει μείνει από ένα απόσπασμα του Νικόδημου του Αγιορείτη που διάβασα στο πίσω μέρος μιας έκδοσης του Ερωτόκριτου και έχω ξαναμνημονεύσει εδώ.