Stellingen

Μια Heliconius erato του Αμαζονίου (νομίζω) φωτογραφημένη από τον Richard Bartz, από τη wikipedia.

Ο ολλανδικός όρος stellingen μεταφράζεται στα αγγλικά ως statements που στα ελληνικά κατά λέξιν θα σήμαινε «δηλώσεις», αλλά στο πλαίσιο που μας ενδιαφέρει ίσως η καλύτερη απόδοση να είναι «συμπεράσματα». Με το πέρας κάθε ολλανδικής διδακτορικής διατριβής, και ενόψει της εξέτασης, ο υποψήφιος διδάκτωρ καταθέτει εκτός από το κείμενο της διατριβής και ένα ένθετο μιας σελίδας με τον τίτλο stellingen. Στη σελίδα αυτή αναγράφονται επιγραμματικά μια σειρά από συμπεράσματα στα οποία υποτίθεται ότι έχει καταλήξει κατά την πορεία της διατριβής του. Κατά ενδιαφέροντα τρόπο, μόνο τέσσερα από τα εν λόγω συμπεράσματα αφορούν την ίδια τη διατριβή. Επιπλέον τέσσερα οφείλουν να αφορούν το ευρύτερο γνωστικό πεδίο της επιστήμης που θεραπεύει ο υποψήφιος, ενώ από δύο έως τέσσερα ακόμα μπορούν να αφορούν κυριολεκτικά το οτιδήποτε.

Πολλές φορές οι υποψήφιοι δράττονται της ευκαιρίας για να πουν κάτι χαριτωμένο· έχω αναφέρει παρεμπιπτόντως κάποιες τέτοιες δηλώσεις σε μια παλαιότερη ανάρτηση. Θεωρητικά, οι ερωτήσεις που μπορούν να κάνουν οι εξεταστές, πρέπει να περιστρέφονται κατά βάση γύρω από το συγκεκριμένο πίνακα συμπερασμάτων. Φυσικά αυτό δεν γίνεται πάντα, ωστόσο μου έχουν διηγηθεί περιστατικό που οι πρώτοι κατά σειρά ερωτώντες εξάντλησαν ολοσχερώς τα θέματα που είχαν τεθεί σε επιστημονικό πλαίσιο στα συμπεράσματα μιας συγκεκριμένης διατριβής, έτσι που ο φουκαράς ο τελευταίος αναγκάστηκε να διατυπώσει ερώτηση που αφορούσε τον προϋπολογισμό κάποιων κρατιδίων της Καραϊβικής (σημειωτέον ότι το θέμα της διατριβής ήταν βιοχημικού ενδιαφέροντος).

Πριν κάνα δεκαήμερο πάντως που βρέθηκα για μια ακόμα φορά σε παρουσίαση διατριβής, δεν είχα μπει στον κόπο να ρίξω καμμιά ματιά ούτε στο κείμενο ούτε στα stellingen. Τον άνθρωπο που παρουσίαζε δεν τον ήξερα, μου είπανε όμως ότι είχε ξεκινήσει τη διατριβή γύρω στο έτος 2000, και την είχε πρακτικά ολοκληρώσει το 2005, οπότε και αποδέχτηκε μια θέση μεταδιδακτορικού ερευνητή στο Λίβερπουλ, χωρίς ωστόσο να έχει εξεταστεί ακόμα. Μια σειρά από ατυχή γεγονότα ακολούθησαν, και η παρουσίαση (ή ενδεχομένως η συγγραφή, δεν ξέρω) της διατριβής έπαιρνε διαδοχικές παρατάσεις για χρόνια, μέχρι τα μέσα Ιουνίου του 2011. Πολλά είχαν αλλάξει στο μεταξύ· για αρχή, το σύνολο τον επιβλεπόντων καθηγητών είχε παραιτηθεί από το Πανεπιστήμιο του Λέιντεν, και από τα μέλη του εργαστηρίου που ο άνθρωπος ήξερε, δεν ήταν πια κανένας εκεί, εκτός από έναν τεχνικό. Όλοι οι υπόλοιποι είμασταν άγνωστοι σε αυτόν, απλώς οι πιο παλιοί είχαν πληροφορηθεί την ύπαρξή του από αποχωρήσαντες έτι παλαιότερους, και από την αναπόφευκτη συνήθεια των ανθρώπων των εργαστηρίων να γράφουν το όνομά τους πάνω στα πλαστικά σκεύη και τα εργαλεία της δουλειάς ώστε να τα ξαναβρίσκουν. Χρόνια μετά, τα ίδια εργαλεία και σκεύη (αν και σε ξένα χέρια) μαρτυρούν ότι κάποιος με αυτό το όνομα έχει περάσει από κει.

Οπότε αντίγραφα της διατριβής δεν έφτασαν στα χέρια μου, παρά μόνο μέσα στην αίθουσα της Συγκλήτου, λίγο πριν την εξέταση. Έχω περιγράψει στο παρελθόν τη διαδικασία σε δύο διαδοχικές αναρτήσεις (εδώ και εδώ). Τώρα πια δεν μου κάνει καμμιά ιδιαίτερη εντύπωση το τελετουργικό, απλά περιμένοντας να πάει η ώρα ακριβώς παρά τέταρτο και να ξεκινήσει, άρχισα να χαζεύω τα συμπεράσματα. Τα επιστημονικά του ήταν μια χαρά, αλλά κάπως γνωστά πλέον (λογικό, δεδομένου ότι η διατριβή αφορούσε μια έρευνα αρκετά παλιά για τα δεδομένα του χώρου και δημοσιευμένη εδώ κι εκεί ήδη). Τα «γενικής παιδείας» ομοίως, διεκτραγωδούσαν τα βάσανα των ανθρώπων που κάνουν στατιστικές αναλύσεις σε ζωντανούς οργανισμούς (οι οποίοι έχουν την κακή συνήθεια να μην υπακούν στα μοντέλα και να κάνουν του κεφαλιού τους). Με μια ορισμένη απορία, εστίασα σε ένα stelling που πρέπει να ήταν της κατηγορίας «ό,τι να 'ναι».

Έλεγε κάτι σαν «Η επιλογή για την έδρα "Pieter Kooijmans" του Πανεπιστημίου του Λέιντεν δεν τιμά ούτε το Πανεπιστήμιο, ούτε την Ειρήνη, ούτε το Δίκαιο». Ρώτησα με μια σχετική απορία το Βιτσέντσιο που καθόταν δίπλα μου. Προβληματίστηκε κι αυτός με τη σειρά του και ρώτησε παραδίπλα. Του είπαν κάτι (στα Ολλανδικά) και γέλασε. Μου είπε ότι ο κάτοχος της έδρας ήταν ένας μάλλον αντιδημοφιλής πολιτικός, που είχε διατελέσει Υπουργός Εξωτερικών παλαιότερα και κάποια στιγμή Γραμματέας του ΝΑΤΟ. Ρώτησα πώς τον έλεγαν, μου είπε το μάλλον περίεργο όνομα Jaap de Hoop Scheffer. Πάνω στην ώρα μπήκαν οι προεστοί με τις τηβέννους και τα καπελάκια (και μερικοί δευτεροκλασάτοι με φράκο συν την Πορτογαλίδα εργοδότι μου με απλό ταγερ) που αποτελούσαν την επιτροπή των εξετάσεων. Σηκωθήκαμε όρθιοι κατά το κέλευσμα του τελετάρχη. Η πόρτα έκλεισε.

Ο υποψήφιος δέχτηκε πρώτα τις ερωτήσεις των εξωτερικών εξεταστών, που ωστόσο ετύχγανε να είναι ο νυν επιβλέπων του στο Λίβερπουλ και ένας παλιόφιλος από το Καίμπριτζ (με φράκο), συν ένας με τήβεννο μεν αλλά εξίσου παλιόφιλος από το Τσέτσκε Μπουντελοβίτσε, έναν εντομολογικό παράδεισο (παράδεισο για εντομολόγους, όχι για έντομα) κάπου στη Νότια Βοημία. Όλοι επαίνεσαν τη διατριβή και τον υποψήφιο και το πράγμα πήγαινε ρολόι, μέχρι που ο κοσμήτορας (που προεδρεύει στη διαδικασία αλλά κατά κανόνα δεν απευθύνει ερωτήσεις αφού άλλωστε δεν είναι και του αντικειμένου) δήλωσε ότι θα ήθελε να ρωτήσει και αυτός κάτι, σχετικά με ένα stelling.

Οι πιο υποψιασμένοι κοιτάχτηκαν με νόημα, οι πιο ανυποψίαστοι κοιτάξαμε τους υποψιασμένους και όλοι μαζί κοιτάξαμε τον υποψήφιο που είχε πάρει ένα χρωματάκι ελαφρώς ροζ. Ο κοσμήτορας, που κι αυτός είχε κοκκινήσει κάπως, φαίνεται πώς περίμενε αρκετά μέχρι να ξεμπερδέψει με τους φιλοξενούμενους αλλά τώρα δεν κρατιότανε πλέον:

- Τι εννοείτε όταν λέτε ότι η επιλογή της έδρας Pieter Kooijmans δεν τιμά το Πανεπιστήμιο του Λέιντεν;

Ο υποψήφιος ξεκίνησε με την τυποποιημένη ολλανδική προσφώνηση προς τον opponent (με χαμηλή αλλά σταθερή φωνή) και συνέχισε λέγοντας:

- Εννοώ ότι ο κάτοχος της έδρας δεν διακρίνεται για τις ακαδημαϊκές περγαμηνές του· στην πραγματικότητα δεν έχει κανένα απολύτως ακαδημαϊκό έργο. Επίσης δεν έχει διακριθεί σε κανέναν άλλο τομέα, εκτός ίσως από τους βομβαρδισμούς. Ως εκ τούτου, το να κατέχει μια έδρα του Πανεπιστημίου του Λέιντεν που έχει ως αντικείμενο «την Ειρήνη, το Δίκαιο και την Ασφάλεια» είναι εξόχως ειρωνικό. Είναι προφανές ότι ο συγκεκριμένος έγινε κάτοχος της έδρας χάρη στις πολιτικές του διασυνδέσεις· σε κάθε περίπτωση θεωρώ ότι πρόκειται για ντροπή (disgrace) για ένα ακαδημαϊκό ίδρυμα με την ιστορία του Πανεπιστημίου του Λέιντεν.

Ο κοσμήτορας έγινε μελιτζανί, αλλά κοιτάζοντας δεξιά και αριστερά τα απορημένα βλέμματα των ξένων εξεταστών (και τα πνιχτά γελάκια των εντόπιων) αποφάσισε να δώσει τόπο στην οργή και είπε να το κλείσει το θέμα μεγαλοπρεπώς:

- Σε κάθε περίπτωση, κύριε υποψήφιε, πρέπει να ξέρετε ότι δεν είναι σωστό να μπλέκετε την επιστήμη με την πολιτική.

- Συμφωνώ απολύτως μαζί σας, είπε με την ίδια χαμηλή αλλά σταθερή φωνή ο υποψήφιος, και γι' αυτό διατύπωσα αυτή τη θέση. Το Πανεπιστήμιο δεν θα έπρεπε να μπλέκει την επιστήμη με την πολιτική δίνοντας έδρες σε ανθρώπους χωρίς ακαδημαϊκές περγαμηνές αλλά με πολιτικές διαδυνδέσεις και μόνο, όπως ο εν λόγω.

Κάτι πνιχτά γελάκια ακούστηκαν. Ο κοσμήτορας ξεροκατάπιε αλλά δεν είπε τίποτα άλλο. Έδωσε το λόγο στην Πορτογαλίδα, που όπως συνήθως ζήτησε από έναν εκ των παρανύμφων να διαβάσει ένα απόσπασμα της διατριβής. Ο ένας παράνυμφος ήταν άρρεν και Ολλανδός, η άλλη ήταν θήλυ και Ινδή μάλλον (κρίνοντας από τα χαρακτηριστικά της και το χρυσόμαυρο σάρι που φορούσε ως επίσημο ένδυμα). Ο κλήρος έπεσε βέβαια στον Ολλανδό, που διάβασε το απόσπασμα και έδωσε την πάσα για την επόμενη ερώτηση. Μετά ήταν η σειρά των ιθαγενών να ρωτήσουν, η ατμόσφαιρα όμως ήταν τόσο φιλική πλέον που μετά από λίγη ώρα απλώς περίμεναν τον τελετάρχη να μπει. Κάποτε η πόρτα άνοιξε (Hora est) και ο υποψήφιος έλαβε τον πάπυρό του δόξη και τιμή. Ο ουσιαστικός επιβλέπων του έπλεξε το εγκώμιο με ένα εκτενές λογύδριο, μη παραλείποντας να αναφερθεί στην ακτιβιστική δράση του υποψηφίου στα πλαίσια των δραστηριοτήτων της Greenpeace (κάτι που για κάποιο λόγο δε με εξέπληξε καθόλου).

Πήγαμε όλοι μαζί για μια μπύρα μετά και βρήκα την ευκαιρία να συγχαρώ τον υποψήφιο διά ζώσης, καθώς και να πω στην Ινδή παράνυμφο πόσο συμπαθητικός είναι ο φίλος της. Με κοίταξαν λίγο παράξενα και οι δύο, καθώς προφανώς δε με είχαν ξαναδεί ποτέ. Βέβαια δεν ήμουν ο μόνος, είμασταν μια μάλλον ετερόκλητη παρέα Άγγλων, Τσέχων, Πορτογάλων, Τούρκων, Ελλήνων και Ολλανδών (χώρια η Ινδή), που μιλούσε για πεταλούδες και πολιτική, προς ιδιαίτερη απορία του μουστακοδεμένου μπάρμαν. Με τούτα και με κείνα η ώρα πέρασε, και ξέχασα να ρωτήσω το νέο διδάκτορα για ένα ακόμα stelling που μου κίνησε το ενδιαφέρον, καθώς φαινόταν να περιλαμβάνει μια έννοια μάλλον δυσπρόσιτη, αν όχι άγνωστη, στην Ολλανδία· αυτή του χιούμορ. Συγκεκριμένα, έλεγε:

«Σε αντίθεση με αυτό που πολλοί νομίζουν, μια πεταλούδα που χτυπάει τα φτερά της στον Αμαζόνιο το πιθανότερο είναι να πνιγεί ή να τη φάει κανένα ποταμόψαρο.»

Αλλά έφυγα χωρίς να ρωτήσω. Δε βαριέσαι, την επόμενη φορά...


Σ.Σ. Για την ιστορία, το πέταγμα της πεταλούδας στον Αμαζόνιο είναι αναφορά στη ρήση "Does the flap of a butterfly’s wings in Brazil set off a tornado in Texas?" και στη συνακόλουθη παρερμηνεία της σε αυτό που λέμε "popular culture" ως Butterfly effect.

Δεν θα κατέφευγα και πάλι στα ολλανδικά πανεπιστημιακά ήθη για να αναρτήσω κάτι αν δε με γαργάλαγε για πολλοστή φορά η ηγεσία του καθ' ημάς Υπουργείου Παιδείας και μερικών άλλων πραγμάτων, που με τον νέο υπό κατάθεση νόμο περί Ανώτατης Εκπαίδευσης, εισάγει στα ελληνικά ακαδημαϊκά πράγματα την έννοια της έδρας με χορηγό, όπως ας πούμε η έδρα Κόκκαλη στο Χάρβαρντ ή η Pieter Kooijmans Chair for Peace, Law and Security του Λέιντεν. Ο Pieter Kooijmans , πρώην Υπουργός Εξωτερικών της Ολλανδίας (ακριβώς πριν τον Jaap de Hoop Scheffer αν κατάλαβα καλά), και αργότερα δικαστής στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, έχει δώσει το όνομά του στην έδρα που κατέχει τώρα ο εν λόγω Jaap. Την εποχή που ο τελευταίος ήταν Γραμματέας του ΝΑΤΟ, η συμμαχία είχε εμπλακεί σε μια σειρά από πολέμους στο Αφγανιστάν και το Ιράκ που ξεσήκωσαν ικανή αντίδραση ακόμα και στην έδρα της, την Ολλανδία. Το stelling του υποψηφίου διδάκτορος είναι μακρινός απόηχος αυτής της αντίδρασης.

Βέβαια ομολογώ ότι δυσκολεύτηκα να καταλάβω πώς το συγκεκριμένο stelling έφτασε μέχρι την ώρα της εξέτασης, καθώς από ό,τι μου έχουν πει οι συγκεκριμένες δηλώσεις υποβάλλονται και ελέγχονται σχολαστικά πριν. Ρώτησα λοιπόν την επομένη πώς το άφησαν να περάσει, αλλά μου εξήγησαν ότι ο έλεγχος δεν αφορά την ουσία του κάθε stelling αλλά τον τύπο, συν έναν επιπλέον έλεγχο (ειδικά στο Λέιντεν) που διασφαλίζει ότι «δεν λέγεται ποτέ τίποτα αρνητικό σε σχέση με τη βασιλική οικογένεια».

Εμείς ως χώρα αυτό το τελευταίο το έχουμε ξεπεράσει· χάρη στις άοκνες προσπάθειες της πολιτικής ηγεσίας της χώρας και του Υπουργείου Παιδείας κλπ., ετοιμαζόμαστε τώρα να ξεπεράσουμε και μερικές ακόμα μικρολεπτομέρειες που διατηρούν οι κουτόφραγκοι (τα ανεξάρτητα Τμήματα π.χ., την ελευθερία της σκέψης και έκφρασης πάνω στην οποία εδράζεται η έννοια του ασύλου, ίσως και την ίδια την Ανώτατη Εκπαίδευση ως οιονεί αυτόνομο χώρο, μη υποκείμενο στην Εκτελεστική Εξουσία).

Ναι, ξέρω, ψιλά γράμματα...