Πρόσωπο με πρόσωπο

Στην εικόνα βλέπετε μία άποψη (από τη θάλασσα) της Ορθόδοξης Ακαδημίας Κρήτης στο Κολυμπάρι Χανίων. Αριστερά φαίνεται η γειτονική Μονή Γωνιάς, δεξιά τα κτίρια του Συνεδριακού Κέντρου. Η ίδια η ύπαρξη της Ακαδημίας είναι αν δεν κάνω λάθος μια ιδέα του πρώην Μητροπολίτη Κισσάμου και Σελίνου Ειρηναίου (Γαλανάκη), ενός ανθρώπου που από ό,τι μου λένε όσοι τον ξέρουν είναι - αν μη τι άλλο - εξαιρετικά ενδιαφέρων τύπος. Θυμάμαι όταν ήμουν μικρός ότι είχε γίνει ένας ψιλοχαμός στην περιοχή με σκοπό να επανέλθει εκεί ο Ειρηναίος, που είχε διατελέσει Μητροπολίτης στη δεκαετία του '60 αλλά σε κάποια φάση είχε γίνει Μητροπολίτης Γερμανίας. Η Εκκλησία της Κρήτης υπάγεται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο όπως και οι μητροπόλεις της διασποράς και δεν έχει διοικητική σχέση με την Εκκλησία της Ελλάδας. Σε αυτό ίσως να οφείλεται η ύπαρξη ενός πνεύματος οικουμενικότητας, ή τέλος πάντων μιας λιγότερο "μικροελλαδικής" αντίληψης για τον κόσμο που συναντάει κανείς στην Ακαδημία.

Πάντως οι επισκέψεις μου στην Ακαδημία (που είναι κάμποσες τα τελευταία χρόνια) δεν οφείλονται σε εκκλησιαστικούς λόγους αλλά στη διοργάνωση διάφορων επιστημονικών συνεδρίων που φιλοξενούνται κατά σύστημα εκεί και στα οποία τυχαίνει να συμμετέχω. Σε ένα από αυτά (για πεταλούδες, το 2001) άκουσα από την κυρία Ε. Λ., στέλεχος της Ακαδημίας, για το πρόγραμμα "Πρόσωπο προς πρόσωπο". Η ιδέα του στηρίζεται σε μια ιστορία που προέρχεται από το βίο του Αγίου Μακαρίου της Αιγύπτου, ενός ασκητή του 4ου αιώνα. Παρεθέτω (μονοτονισμένο, για τεχνικούς λόγους) το πρωτότυπο από την Πατρολογία του Migne:

Είπεν ο αββάς Μακάριος, ότι περιπατών ποτε εις την έρημον, εύρον κρανίον εις το έδαφος νεκρού ερριμμένον· και σαλεύσας αυτώ τη βαΐνη ράβδω, ελάλησέ μοι το κρανίον· και λέγω αυτώ· συ τις ει; Απεκρίθη μοι το κρανίον· εγώ ήμην ιερεύς των ειδώλων, και των μεινάντων Ελλήνων εν τω τόπω τούτω· συ δε ει Μακάριος ο πνευματοφόρος· οίαν ώραν σπλαγχνισθης τους εν τη κολάσει, και εύχη περί αυτών, παραμυθούνται ολίγον· λέγει ο γέρων αυτώ· ποία εστίν η παραμυθία και τις η κόλασις; Λέγει αυτώ· όσον απέχει ο ουρανός από της γης, τοσούτον εστι πύρ υποκάτωθεν ημών, από ποδών έως κεφαλής εστηκότων ημών μέσον του πυρός· και ουκ έστι πρόσωπον προς πρόσωπον θεάσασθαί τινα, αλλά ο νώτος εκάστου προς τον ετέρου νώτον κεκόλληται· ως ούν εύχη υπέρ ημών, εκ μέρους τις θεωρεί το πρόσωπον του ετέρου· αύτη εστίν η παραμυθία (P.G., 34:257-258).

Μέσες - άκρες, νεοελληνικά η ιστορία λέει τα εξής: ο Αββάς Μακάριος προχωράει στην έρημο, όπου βρίσκει ένα ανθρώπινο κρανίο. Το σκουντάει με το ραβδί του και το κρανίο αρχίζει να μιλάει. Ο Μακάριος ρωτάει:

- Ποιός είσαι συ;

- Ήμουν ιερέας των ειδώλων και εκείνων που έμειναν Έλληνες* σ’ αυτό τον τόπο. Συ είσαι ο Μακάριος, ο πνευματοφόρος. Όταν σπλαχνίζεσαι τους κολασμένους και προσεύχεσαι γι’ αυτούς, παρηγορούνται λίγο.

- Ποιά είναι η παρηγοριά και πώς είναι η κόλαση; ;

- Όσο απέχει ο ουρανός από τη γη, τόση είναι η φωτιά από κάτω μας κι από τα πόδια μέχρι το κεφάλι στεκόμαστε μέσα στις φλόγες. Και δεν μπορούμε να βλέπουμε ο ένας το πρόσωπο του άλλου, γιατί είμαστε κολλημένοι - δεμένοι πλάτη με πλάτη. Όταν όμως προσεύχεσαι, λασκάρουν τα σκοινιά και μπορούμε να κοιταχτούμε, πρόσωπο προς πρόσωπο. Αυτή είναι η παρηγοριά.



Το κείμενο το είχα ξανασυναντήσει μικρός, σε κάποιο έντυπο που μοίραζαν στις εκκλησίες. Μου είχε κάνει εντύπωση τότε η ύπαρξη ενός ομιλούντος κρανίου και το θυμήθηκα. Πάνω κάτω το κείμενο ήταν το ίδιο, τα συμφραζόμενα όμως ήταν διαφορετικά: στην εκδοχή που θυμόμουν το κείμενο ήταν μια αιτιολόγηση του γιατί γίνονται τα μνημόσυνα, ενώ στην εκδοχή που άκουγα στη Ακαδημία, το κλειδί ήταν στη συνάντηση των ανθρώπων πρόσωπο με πρόσωπο.

Όντας βυθισμένοι στα κλισέ οι περισσότεροι (των πιστών και των ιερέων μη εξαιρουμένων) συχνά φανταζόμαστε μια κόλαση όπως αυτές των ανεκδότων ή των σχετικών κόμικς του Αρκά: καζάνια που βράζει η πίσσα, λάκκοι με ακαθαρσίες, φλόγες και χαιρέκακοι δαίμονες. Εικάζω ότι η συγκεκριμένη εικονογράφηση έχει προφανώς ρίζες στην εκκλησιαστική παράδοση, όμως με βάση αυτά που ξέρω για τα Ευαγγέλια και την Πατερική διδασκαλία, νομίζω ότι πρόκειται κυρίως για συμβολισμούς ή μεταφορές. Υποψιάζομαι ότι από αυτά που αναφέρει το κρανίο στο Μακάριο, το βασικό συστατικό της κόλασης δεν είναι οι φωτιές ή τα δεσμά - το βασικό είναι η έλλειψη του Άλλου, η απουσία του. Κόλαση είναι να μη μπορείς να δεις το πρόσωπο του Άλλου, κόλαση είναι εν τέλει να είσαι μόνος.

Κατά καιρούς έχω πέσει σε διάφορες ενδιαφέρουσες λογοτεχνικές εκδοχές της κόλασης, από τη "Δεύτερη ζωή του Επισκόπου" στα "Κινούμενα Σχέδια" του Πέτρου Τατσόπουλου, μέχρι τα κείμενα που αποθησαυρίζει ο Μπόρχες στο τέλος του "Παγκόσμια ιστορία της ατιμίας", για να μην αναφερθώ σε Θείες Κωμωδίες και λοιπά. Πριν κάποια χρόνια είχα δει από έναν ερασιτεχνικό (βιολογικό!) θίασο το θεατρικό έργο του Ζαν Πωλ Σαρτρ "Κεκλεισμένων των θυρών" (Huis clos), η βασική ιδέα του οποίου είναι η εντελώς αντίθετη της εκδοχής του Αββά Μακαρίου. Εκεί, οι κολασμένοι που κλείνονται σε ένα δωμάτιο, γίνονται ο καθένας το μαρτύριο του άλλου: σύμφωνα με ένα άλλο διάσημο κλισέ "Η κόλαση είναι οι άλλοι". Περίπου την ίδια εποχή ήταν σε κυκλοφορία στα κουλτουρέ ραδιόφωνα που άκουγα ένα σχετικό ψιλοσουξεδάκι του αντιπαθέστατου (σε εμένα) συγκροτήματος "Συνήθεις Ύποπτοι", όπου ο κ. Θηβαίος τραγουδούσε περιπαθώς πόσο ψέμα είναι ο παράδεισος και πόσο ωραία θα περνάγανε αγκαλίτσα με την αγαπημένη του στην κόλαση αυτή (τον κόσμο που ζούμε, υποθέτω). Είχα σκεφτεί τότε, ελαφρώς χαιρέκακα, ότι αν ίσχυε η αντίληψη του Σαρτρ, τότε η αγαπημένη του κ. Θηβαίου θα του έκανε τη ζωή κόλαση (και αντιστρόφως) μέχρι να πεις κύμινο, όπως τόσο συχνά συμβαίνει μεταξύ των ζωντανών. Ο Αββάς Μακάριος μάλλον θα με επιτιμούσε για τη χαιρεκακία μου και θα προσευχόταν ώστε να μπορεί ο ατυχής τραγουδοποιός να ρίξει μια ματιά στην καλή του στον άλλο κόσμο (λέμε τώρα - να 'ναι καλά οι άνθρωποι και να μακροημερεύουν). Σε κάθε περίπτωση, η αγάπη μάλλον με τον Παράδεισο ταιριάζει - είτε με Σαρτρ είτε με Αββά Μακάριο στην κόλαση δεν πάς με την παρέα σου, πας μόνος.

Στην Ακαδημία πάντως, αντί να αμολάνε τους αμαρτωλούς στις φλόγες, κάνουν κάτι πιο χριστιανικό και πιο χρήσιμο. Ζητάνε, εδώ και πολλά χρόνια, από διάφορους καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο που διαβάζουν το διάλογο του Αββά με το κρανίο, να τους στείλουν έργα που εμπνέονται από αυτή την ιστορία. Κάποια στιγμή ο χώρος φαίνεται πως πλημμύρισε έργα και σταμάτησαν να δέχονται πάνω από πέντε ανά χώρα. Πάντως αρκετά μπορεί να τα δει κανείς στους χώρους της Ακαδημίας - δεν έχω ιδέα από εικαστικά βέβαια, αλλά διαισθάνομαι ότι κάποια έχουν σοβαρές καλλιτεχνικές αξιώσεις. Όχι κατ' ανάγκην αυτά που τράβηξα φωτογραφία και δείχνω εδώ.



Δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι το πνεύμα που διαπνέει αρκετά από αυτά τα έργα είναι απολύτως συμβατό με το εκκλησιαστικό ύφος της καθ' ημάς Ανατολής. Ένας έστω και λίγο αυστηρός άνθρωπος της Εκκλησίας ενδεχομένως να έφριττε με κάποια. Ωστόσο στην Ακαδημία δε φαίνεται να φρίττουν και τόσο με την ύπαρξη διαφορετικών αντιλήψεων. Και αναρτούν τα αντίστοιχα έργα δίπλα στα άλλα, τα "εντός θέματος" χωρίς πολλές τύψεις. Και χωρίς φασαρία, ασχολούνται με το έργο της διακονίας καταθέτοντας στο σύγχρονο κόσμο τη μαρτυρία τους, και ο έχων ώτα ακούειν ακουέτω.

Τους εύχομαι να συνεχίσουν την καλή δουλειά τους - και ο Κύριος του αμπελώνος εν καιρώ να τους ανταμοίψει. Α, και να βρουν κι άλλα έργα, ακόμα και από γωνιές του παρόντος κόσμου που δεν βλέπουν καταπρόσωπο παρά μόνο τις φλόγες που φτάνουν ως τον ουρανό. Ίσως κάπως έτσι να βρίσκεται λίγη παρηγοριά.

* "Έλληνες", κατά την ορολογία των χριστιανικών κειμένων της εποχής σημαίνει "ειδωλολάτρες" και δεν αφορά την εθνικότητα όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Πάνω σε αυτή την εννοιολογική αμφισημία ωστόσο στηρίζεται ένα μεγάλο μέρος της επιχειρηματολογίας ενός ορισμένου νεοπαγανιστικού ρεύματος που διατρέχει εσχάτως τις παρυφές της παρ' ημίν εθνικιστικής δεξιάς.