Η κοιλάδα των τούβλων

Τυπικό ολλανδικό τουβλοδρομάκι, μεταξύ Haarlemstraat και Oude Rijn στο Λέιντεν.

Ο τόπος δεν έχει βουνά, ούτε καν λόφους. Δεν λέγεται τυχαία "Κάτω Χώρες" - κάτι λιβάδια, εκβολές ποταμών, υγρασία, κι ένας αέρας που φυσάει πάντα από τα Δυτικά, από τον ωκεανό. Κάποτε ήρθαν και κατοίκησαν κάποιες φυλές που μίλαγαν μια γερμανική διάλεκτο (οι απέναντι Αγγλοσάξωνες ακόμα τους λένε "Dutch", δηλαδή με τη ίδια λέξη που οι Γερμανοί αποκαλούν το εαυτό τους). Έχτισαν κάτι ψαροχώρια στην εσωτερική θάλασσα, αυτήν που λένε κατ' ευφημισμό "Νότια" σε αντίθεση με τη μεγάλη Βόρεια Θάλασσα. Έχτισαν και κάτι άλλους οικισμούς στις όχθες των ποταμών, αλλά οι ποταμοί πλημμύριζαν συχνά. Τα πρώτα φράγματα πρέπει να έγιναν γύρω στο έτος 1000 και επέτρεψαν σε κάποια κομμάτια στεριάς να "στεγνώσουν" κάπως. Γύρω από τους οικισμούς άρχισαν να φτιάχνουν κανάλια, ώστε τα νερά να βρίσκουν διέξοδο χωρίς να τους πνίγουν. Ύστερα κι άλλα φράγματα, κι άλλα κανάλια. Αντλούσαν τα νερά και τα διοχέτευαν στα κανάλια με έναν ατέρμονα κοχλία που περιστρεφόταν χάρη στην κίνηση ενός ανεμόμυλου από πάνω, μέχρι που απέσπασαν από τη θάλασσα αρκετά μεγάλα κομμάτια που κανονικά θα βρίσκονταν λίγο κάτω από την επιφάνειά της. Τα λένε σήμερα "πόλντερ".

Οι ανεμόμυλοι είναι πια διακοσμητικοί, οι αντλίες είναι σήμερα ηλεκτρικές μάλλον, και χρειάστηκε ένα εκεταμένο πρόγραμμα κατασκευής φραγμάτων, καναλιών και αντλιών για να είναι η χώρα περίπου στεγνή. Περίπου, βέβαια, γιατί από τα 44 χιλιάδες τετραγωνικά χιλόμετρα ξηράς, το ένα τέταρτο είναι νερό - λίμνες, ποτάμια, κανάλια. Κάποιες φορές τα κανάλια βρίσκονται ψηλότερα από τη στεριά: ο αυτοκινητόδρομος Άμστερνταμ-Λέιντεν σε κάποιο σημείο περνάει κάτω από ένα (πλωτό) κανάλι. Ενδέχεται να διέρχεσαι εσύ εποχούμενος και από πάνω σου να περνάει καράβι.

Η πόλη μας είναι ελαφρώς υποθαλάσσια - δύο με τρία μέτρα κατά τόπους. Χάρη σε αυτό το γεγονός οι κάτοικοί της την υπερασπίστηκαν με επιτυχία από την ισπανική πολιορκία το 1574: έσπασαν τα φράγματα και το καταβρεγμένο ισπανικό ιππικό κόλλησε στη λάσπη και ηττήθηκε παταγωδώς. Η ιστορία λέει ότι ο μετέπειτα Ολλανδός ηγεμόνας Γουλιέλμος της Οράγγης για να ανταμείψει τους γενναίους κατοίκους τους έδωσε τη δυνατότητα είτε να μην πληρώνουν φόρους, είτε να φτιάξουν πανεπιστήμιο. Παρά τις φήμες περί της παροιμιώδους ολλανδικής φιλαργυρίας (πέρα για πέρα αληθείς, αλλά ως πνεύμα αποταμίευσης μάλλον), οι Λεϊντενιώτες επέλεξαν το Πανεπιστήμιο που σήμερα είναι ο εργοδότης μου (και της μισής πόλης). Μακροπρόθεσμα τους βγήκε σε καλό - χώρια που άμα σου κουβαληθεί μια μέρα το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο να σου πω εγώ πού τις γράφουν τις φοροαπαλλαγές.

Ο Γουλιέλμος κληροδότησε στο βασίλειο τα χρώματα του οίκου της Οράγγης, τα γνωστά oranje, δηλαδή αυτό το πορτοκαλί με το οποίο παίζει η εθνική Ολλανδίας στο Μουντιάλ και έχει γεμίσει ο τόπος. Επίσης κληροδότησε μια διαφιλονικούμενη για μερικούς αιώνες περιοχή με την ευρύτερη ονομασία "Κάτω Χώρες" (στην πραγματικότητα "Ολλανδία" είναι μόνο μια σχετικά μικρή έκταση γύρω από το Άμστερνταμ, την Ουτρέχτη, το Λέιντεν, τη Χάγη, βία ίσαμε το Ρότερνταμ. Εκεί εκβάλλουν δυο-τρία ποτάμια μαζί, στις εκβολές τους οι προσχώσεις (και τα εργατικά χέρια των κατοίκων) έχουν φτιάξει μια νέα στεριά που αφαίρεσαν από τη θάλασσα, τη λεγόμενη Zeeland (αγγλικα Sea-land, γη της θάλασσας), πράγμα που μου έλυσε αναδρομικώς την απορία πού είναι η "παλιά" Ζηλανδία (η Νέα όλοι ξέρουν πού είναι, πάνω κάτω).

Τα ποτάμια αποτελούν ένα αόρατο πολιτισμικό σύνορο: οι "πάνω" με τους "κάτω" έχουν κάποιες διαφορές στον τρόπο ομιλίας (π.χ. την προφορά του G), σε κάποια έθιμα και - ιστορικά - τη θρησκεία. Πάνω επικράτησε η Μεταρρύθμιση, ο Καλβινισμός και η εξ' αυτού απορρέουσα "προτεσταντική ηθική", κάτω η Αντιμεταρρύθμιση, ο Καθολικισμός και μια ιδιαίτερη από ό,τι μου λένε "Βουργουνδική" κουλτούρα, που ενδημεί επίσης στη Φλάνδρα, αλλά και τη Βαλλωνία, το Λουξεμβούργο και τη γαλλική Βουργουνδία. Έχω ακούσει κόσμο να λέει ότι τα ποτάμια αυτά είναι το πολιτισμικό σύνορο ανάμεσα στη Ρωμαιο-γαλατική και τη Γερμανική Ευρώπη, αλλά μου φαίνεται ότι ένα τέτοιο σύνορο θα πρέπει να είναι πολύ πιο εκτεταμένο και είναι κάπως παράδοξο να διαχωρίζει τον ίδιο λαό. Η θρησκευτική ερμηνεία μου έρχεται λίγο καλύτερα, και παρά το ότι οι κάτοικοι έχουν από καιρό απωλέσει τη θρησκευτική τους ταύτιση με αυτό ή εκείνο το δόγμα, σαφώς δεν έχουν απωλέσει τις απορρέουσες από τη θρησκεία πολιτισμικές αναφορές: το λιτό "καλβινιστικό" γεύμα, τα εν είδει βιτρίνας ανοιχτά στα βλέμματα παράθυρα, το γενικό πνεύμα οικονομίας, αλλά ίσως και εν πολλοίς το πνεύμα ελευθερίας που πηγάζει από την απόρριψη της αυθεντίας.

Βέβαια όλα αυτά είναι ερμηνείες a posteriori και σίγουρα ερασιτεχνικές - ούτε ιστορικός είμαι, ούτε προσπαθώ να υποκαταστήσω του ειδικούς στο αντικείμενο. Περιφέρομαι όμως στους δρόμους της πόλης, στρωμένους όπως και τα κτίριά της από πάμπολλα κόκκινα τουβλάκια, φτιαγμένα από τη συμπαγή άργιλο των προσχώσεων. Και ξεθάβω για μια ακόμα φορά το στίχο εκείνων των παράξενων Ολλανδών που πριν καμμιά εικοσαετία είχαν κάνει σουξέ εκείνο το στιχάκι:

I was born in the valley of bricks,
where the river runs high above the rooftops...

Τώρα αρχίζω και το καταλαβαίνω κάπως καλύτερα, σιγά σιγά...


Σ.Σ. Τους Nits τους πρωτοάκουσα κάπου στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1980 - παραδόξως το πρώτο τραγουδάκι που μου έρχεται στο μυαλό είναι το The train που δεν έκανε φοβερό σουξέ. Το αληθινό σουξέ, το In the Dutch mountains παραπάνω, το άκουσα όπως όλος ο κόσμος από μια διαφήμιση που τώρα πια δε θυμάμαι τι διαφήμιζε, είχε γίνει πάντως μεγάλη επιτυχία. Δεν ήμουν σίγουρος για την εθνικότητα του συγκροτήματος - την εποχή εκείνη είχα χάσει αρκετό από το ενδιαφέρον μου για την "ξένη" μουσική, που το νεοαποκτηθέν τότε MTV δεν είχε καταφέρει να αναθερμάνει.

Τώρα τελευταία το ξανακούω με κάποια ευχαρίστηση, βέβαια...

(Δείτε το καλύτερα εδώ, διότι στο μπλόγκ κόβεται η μια άκρη. Φαίνεται πάντως πως υπάρχει θέμα κλοπυράιτ διότι 1-2 φορές έχει κατέβει από το youtube και πρέπει να το ξαναβρίσκω...).