Όλα στα κάρβουνα

Καμίνι στην Ικαρία (φωτογραφία: Χρήστος Μαλαχίας, από το αφιέρωμα στην Ικαρία στις "7 ημέρες" της Καθημερινής, 21 Ιουνίου 1998)

Μάθε τέχνη κι άστηνε, κι αν πεινάσεις πιάστηνε. Μάλλον κάπως έτσι θα σκεφτόντουσαν οι παλιοί Καριώτες, και από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι και το μεσοπόλεμο περίπου, όποτε έπεφτε πείνα (δηλαδή όχι και πολύ σπάνια), έφτιαχναν κάτι πολυπληθείς κομπανίες και γυρνούσαν για μήνες ή και χρόνια στα μέρη που είχαν δάση, στήνοντας καμίνια για ξυλοκάρβουνα. Πριν την εισαγωγή των ορυκτών καυσίμων στην καθημερινή ζωή, τα ξυλοκάρβουνα ήταν ίσως ο πιο συνηθισμένος τρόπος να ζεσταθείς (με το μαγκάλι). Το καμίνι είχε την τέχνη του, ώστε να στοιβάζεις τα ξύλα σωστά, να τα σκεπάζεις κατάλληλα με χώμα αφήνοντας ένα άνοιγμα στη βάση κι άλλο ένα στην κορυφή. Έπειτα άναβες τη φωτιά από το άνοιγμα της βάσης (ο καπνός έβγαινε από την κορυφή) και η φωτιά σιγόκαικε ατελώς τα ξύλα, μετατρέποντάς τα σιγά σιγά σε κάρβουνα. Μετά από λίγο καιρό (ίσως και μέρες, ανάλογα με το μέγεθος του καμινιού), σβηνόταν η φωτιά και ξέθαβες τα κάρβουνα.

Είχα διαβάσει πριν χρόνια στο "Έψιλον" της Ελευθεροτυπίας ένα αφιέρωμα στους καρβουνιάρηδες-καμινατζήδες, και από ό,τι θυμάμαι ανέφερε ότι οι Καριώτες ήταν ονομαστοί για την τέχνη τους. Ανακάλυψα ότι αρκετοί από τους προγόνους μου εξασκούσαν ευκαιριακά την εν λόγω τέχνη, κάποια ξαδέλφια των γονιών μου μάλιστα έφυγαν κάποτε στα κάρβουνα και δεν ξαναγύρισαν, καθώς φαίνεται ότι εγκαταστάθηκαν μόνιμα αλλού. Περιδιαβάζοντας λίγο στο διαδίκτυο σχετικά, βρήκα καταγραφές για τα καμίνια των Καριωτών στη Βόρεια Εύβοια (όπου πολλοί φαίνεται πως παρέμειναν μόνιμα και σε ορισμένα χωριά μέχρι σήμερα αφθονούν οι απόγονοί τους), στη Χαλκιδική, στην Πελοπόννησο και αλλού.

Κάποιος μου έλεγε κακεντρεχώς ότι ευτυχώς που ξενιτευόντουσαν οι άνθρωποι διότι δεν θα είχε μείνει δέντρο για δέντρο όρθιο σε όλη την Ικαρία. Ίσως είχε δίκιο - θυμάμαι αμυδρά το μπαρμπα-Χριστόδουλο, αδελφό της γιαγιάς μου, σιδερά και περιστασιακό καμινατζή, που αφού έκανε κάρβουνα όλα τα δέντρα στα δικά του χωράφια, έβαλε στο μάτι μια αιωνώβια δρυ (βελανιδιά...) στο κτήμα του πεθερού του. Ο πεθερός αντιστάθηκε για λίγο αφενός διότι όταν γεννήθηκε ο ίδιος στα μέσα του 19ου αιώνα, η δρυς ήταν ήδη αιωνώβια , και αφετέρου επειδή έκοβε τον άνεμο που κατηφόριζε προς το περιβόλι του επιτρέποντας στα δέντρα του να ανθίζουν και να καρπίζουν χωρίς μεγάλες απώλειες. Ατυχώς η επιμονή του γαμπρού ήταν ισχυρότερη από τις αντιστάσεις του πεθερού και η δρυς κατέληξε σε ένα μεγαλόπρεπο καμίνι που έκαιγε τρεις μέρες κι έφτιαξε ένα σωρό κάρβουνα. Μόνο που το μικροκλίμα της περιοχής άλλαξε και δεν ξανακάρπισε τίποτα στο περιβόλι που πλέον σάρωνε ο άνεμος. Σήμερα βόσκουν κάτι φτενές κατσίκες παραδίπλα.

Από την εποχή εκείνη πρέπει να προέρχεται και το σχετικό ανέκδοτο που μου διηγήθηκε ο πατέρας μου για τους καρβουνιάρηδες της Ικαρίας: πεθαίνει ο Καριώτης, του δείχνουν τον Παράδεισο και την Κόλαση, πάει στον Παράδεισο τελικά, αλλά μετά απο μερικές μέρες δυσανασχετεί. Τον ρωτάει ο Άγιος Πέτρος τι του συμβαίνει, και έμπλεος θυμού ο Καριώτης διαμαρτύρεται διότι όλα τα δέντρα είναι στην από δω μεριά αλλά όλες οι φωτιές στην άλλη και δεν μπορεί να βάλει μπρος το καμίνι που ονειρεύεται.

Τα μαγκάλια εξαφανίστηκαν κάποτε, αφαιρώντας σιγά σιγά από το δείκτη θνησιμότητας τις δηλητηριάσεις από μονοξείδιο του άνθρακα, και η ζήτηση για κάρβουνα περιορίστηκε εν τέλει στα συνήθη αστικά μπάρμπεκιου. Το παραδοσιακό επάγγελμα του καμινατζή μάλλον εξέπνευσε οριστικά, αν και περιστασιακά όλο και κάποιος βάζει μπρος κάνα καμίνι. Στην Ικαρία τουλάχιστον, όπου η σχετική τεχνογνωσία παρεδίδετο από πατέρα σε γιό ως όρος ενηλικίωσης. Έτσι, ένας θειος μου κάποια στιγμή αφού κλάδεψε τις ελιές του αποφάσισε να στήσει ένα καμινάκι με τα περισσευούμενα ξύλα, και αφού έπραξε τα δέοντα το άναψε και έστρωσε να κοιμηθεί παραδίπλα σε μια σκηνούλα. Το πρωί ξύπνησε από την πυροσβεστική που ειδοποιημένη από γείτονες ανεπαρκούς ικαριακής παιδείας θεώρησαν ότι είχε πιάσει φωτιά το δάσος. Αφενός του έσβησαν το καμίνι με νερό καταστρέφοντας τα κάρβουνα και αφετέρου τον τραβολογούσαν στην αστυνομία επισείοντας μια διαταγή που απαγορεύει το άναμα φωτιάς στην ύπαιθρο χωρίς άδεια κάποιους μήνες το χρόνο. Στο τέλος είδαν ότι δεν επρόκειτο για εμπρηστή σκηνίτη γκρούβαλο αλλά για συμβατικό καριώτη παππού (με εγγόνια) και τον άφησαν ήσυχο, αλλά χωρίς καμίνι. Γύρισε σπίτι του σε έξαλλη κατάσταση.

- Ακούς εκεί, οι παραβάτες, να μη με αφήκουν ν' ανάψω το καμίνι.
- Καλά, κι εσύ τι ήθελες ογδονταενός χρονών άνθρωπος να κάνεις καμίνια;
- Γιατί, πέρσι που ήμουνα ογδόντα 'εν ήκανα;

Θυμάμαι ως παιδί κάτι μάλλον ανεπιτυχείς προσπάθειες να στήσουμε κάτι αυτοσχέδια καμινάκια παρέα με τον πατέρα μου, που μεγαλωμένος στον Πειραιά τα είχε ξεχασμένα τα καριώτικα συνήθεια, και τα καμινάκια είτε σβήνανε αφήνοντας τα ξύλα άκαυτα, είτε φουντώνανε και τα κάνανε όλα στάχτη. Ανακάλυψα όμως πρόσφατα σε ένα συρτάρι με παλιές οικογενειακές φωτογραφίες τα προκαταρκτικά ενός αντίστοιχου μίνι καμινιού, ενδεχομένως βέβαια κάπως πιο επιτυχημένου.


Κρίνοντας από την ηλικία που έχει το κοριτσάκι στη φωτογραφία και γνωρίζοντας πότε πέθανε ο εικονιζόμενος κύριος, εικάζω βάσιμα ότι πρέπει να τραβήχτηκε καλοκαίρι του '64 ή του '65. Το κοριτσάκι είναι η αδελφή μου, ο κύριος είναι ο εκ μητρός παππούς μας. Από αυτόν φαντάζομαι θα έμαθε ο μερακλής θείος μου την τέχνη που εξασκεί περιστασιακά ως σήμερα που έχει κλεισμένα τα ογδόντα. Αλλά τον παππού δεν τον γνώρισα, όταν γεννήθηκα είχε ήδη πεθάνει.

Ελπίζω εκεί που βρίσκεται τώρα να έχει πλέον λυθεί το πρόβλημα με τα καμίνια - άλλωστε θα 'ναι κάμποσοι Καριώτες πλέον μαζεμένοι να γκρινιάζουν για την ανισοκατανομή δέντρων και φωτιάς. Όσο να 'ναι, λένε πως όταν ζητάς, παίρνεις.



Κάποιες αναφορές σε καρβουνιάρηδες και καμίνια βρήκα στους ιστότοπους
http://ganifantis.blogspot.com/2009/02/blog-post_05.html και
http://users.sch.gr/geioanni/sel-politismos/leukoma_1_lyss-parados_epagel.htm. Το προ δεκαετίας αφιέρωμα στην Ικαρία από τις "Επτά ημέρες" της Καθημερινής μπορείτε να το κατεβάστε σε pdf εδώ. Το αναφερόμενο άρθρο στο "'Εψιλον" της Ελευθεροτυπίας δεν το ξαναβρήκα, οπότε ό,τι γράφω είναι από μνήμης. Ο όρος "παραβάτης" στα καριώτικα έχει διάφορα συμφραζόμενα, κατά κανόνα χρησιμοποιείται με υποτιμητική σημασία.