Όταν μαύρισε ο ήλιος

"...Άθλιοι, άθλιο πάθος υποφέρετε! Νύχτα σας τύλιξε,
κεφάλια, πρόσωπα, τα γόνατά σας.
Η οιμωγή σας φλέγεται, τα μάγουλά σας μούσκεψαν στο δάκρυ,
αίμα οι τοίχοι στάζουν, αίμα της στέγης τα καλά δοκάρια,
είδωλα γέμισε το πρόθυρο, είδωλα η αυλή,
που βιάζονται να κατεβούν στο έρεβος, να βυθιστούν στο σκότος•
στον ουρανό αμαυρώθηκε ο ήλιος, μια καταχνιά θολή
απλώνεται τώρα παντού..."

Οδύσσεια
υ 350-357


Δύο λεπτά μετά το μεσημέρι της 16ης Απριλίου του 1178 π.Χ., αν βρισκόταν κανείς κάπου στα Ιόνια νησιά (ας πούμε στην Ιθάκη) και κοιτούσε προς τον ουρανό, η εικόνα που θα έβλεπε θα έμοιαζε κάπως όπως στην απεικόνιση παραπάνω. Αν και χωρίς τις επεξηγηματικές λεζάντες που βλέπετε εσείς να ορίζουν τις θέσεις των ουρανίων σωμάτων, οι απορούντες Ιθακήσιοι θα ήταν μάρτυρες μιας εντυπωσιακής έκλειψης ηλίου. Σύμφωνα με τους κυρίους Constantino Baikouzis & Marcelo Magnasco, συγγραφείς του επιστημονικού άρθρου από το οποίο υπεξαίρεσα την απεικόνιση, ενδέχεται ορισμένοι εκ των κατοίκων να μην απήλαυσαν το εντυπωσιακό θέαμα, δεδομένου ότι θα ήταν μάλλον απασχολημένοι με μια πιο επείγουσα δραστηριότητα: ο μεν Οδυσσέας, ο Τηλέμαχος και οι σύντροφοί τους, με τη μνηστηροφονία, οι δε μνηστήρες με την (ανεπιτυχή, τελικά) προσπάθεια να σώσουν τη ζωή τους.

Βέβαια, για να είμαστε δίκαιοι, οι συγγραφείς δεν ισχυρίζονται ότι όλα αυτά τα γεγονότα συνέβησαν όντως (η μνηστηροφονία και ολόκληρη η Οδύσσεια) και μάλιστα τη συγκεκριμένη μέρα. Ξεκινώντας όμως από διάφορες περιγραφές που μπορεί κανείς να εντοπίσει στο ομηρικό κείμενο και οι οποίες αναφέρουν τις σχετικές θέσεις κάποιων ουρανίων σωμάτων στο χρονικό διάστημα της αφήγησης που καταλαμβάνει το έπος, οι συγγραφείς προσπαθούν να "ταιριάξουν" τις θέσεις αυτές με τις πραγματικές, όπως αυτές μπορούν να υπολογιστούν από προγράμματα πλανηταρίου για κάθε ημερομηνία κάθε δεδομένης χρονιάς. Το κομβικό σημείο είναι η εκπλήρωση της προφητείας του Θεοκλύμενου (δηλαδή του κειμένου στην κορυφή της ανάρτησης), όπου οι συγγραφείς, σε συμφωνία με μερικούς σχολιαστές του έπους ήδη από την αρχαιότητα, εκλαμβάνουν την "αμαύρωση" ως έκλειψη ηλίου.

Το άρθρο έχει ως τίτλο "Is an eclipse described in the Odyssey?" και το ερωτηματικό δεν είναι καθόλου τυχαίο. Η περιγραφή του Θεοκλύμενου έχω την εντύπωση ότι ταιριάζει περισσότερο στο πέρασμα των ψυχών στον Άδη όπως τον αντιλαμβάνονταν οι αρχαίοι (εκτενείς περιγραφές του υπάρχουν στη Νέκυια, δηλαδή τη ραψωδία λ της ίδιας της Οδύσσειας), παρά στο φυσικό φαινόμενο "έκλειψη" ακόμα και αν ιδωθεί συμβολικά ή μεταφυσικά ως νέμεση για την προηγηθείσα ύβρι των μνηστήρων. Ο ίδιος ο Θεοκλύμενος εμφανίζεται ξαφνικά (ως επιβάτης της τελευταίας ώρας στο πλοίο που μεταφέρει τον Τηλέμαχο πίσω στην Ιθάκη μετά το ταξίδι του στην Πύλο και τη Σπάρτη) και ο ρόλος του στην οικονομία του ποιήματος μάλλον είναι ακριβώς να προσφέρει μια "μαντική" ενόραση της μνηστηροφονίας λέγοντας αυτά ακριβώς τα λόγια στους μνηστήρες την παραμονή της κρίσιμης μέρας.

Οι συγγραφείς δεν επιμένουν και πολύ στο τι εννοεί ο Θεοκλύμενος, και καλά κάνουν - άλλωστε η σχετική συζήτηση είναι φιλολογική, ενώ οι άνθρωποι είναι εμφανώς αστρονόμοι. Εργάζονται στο Αστεροσκοπείο του Λα Πλάτα στην Αργεντινή, και προσώρας στο Πανεπιστήμιο Ροκφέλλερ στη Νέα Υόρκη, ο Magnasco ως επισκέπτης καθηγητής και ο Baikouzis ως επιστημονικός συνεργάτης του. Γι' αυτό αντιπαρέρχονται τη φιλολογία και ασχολούνται με την αστρονομία: το παρακάτω σχήμα δείχνει τη θέση των άστρων και πλανητών στο νυχτερινό ουρανό το Μάρτιο του 1178 π.Χ., όπως θα φαινόταν σε έναν ταξιδιώτη που κάνει το ταξίδι του Τηλέμαχου. Η θέση τους ταιριάζει με την περιγραφή του έπους.


Το αποτέλεσμα της ενδελεχούς έρευνας των αστρονόμων μας είναι η δημοσίευση της μελέτης τους στο περιοδικό Proceedings of the National Academy of Sciences USA στο τεύχος της 1ης Ιουλίου 2008. Το άρθρο είναι ανοιχτής πρόσβασης στον καθένα και μπορείτε να το διαβάσετε εδώ. Το περιοδικό είναι από τα πιο αξιόπιστα και υψηλής στάθμης επιστημονικά περιοδικά που κυκλοφορούν - προσωπικώς θα ήμουν πολύ ευτυχής αν είχα δημοσιεύσει έστω και ένα άρθρο εκεί.

Φυσικά δεν ξέρω αστρονομία και δεν έχω την παραμικρή αίσθηση για την επιστημονική αξία του άρθρου. Φαντάζομαι, δεδομένου του επιπέδου του περιοδικού, ότι οι υπολογισμοί των συγγραφέων θα είναι άψογοι και ότι οι σχετικές θέσεις των ουρανίων σωμάτων θα ήταν ακριβώς όπως απεικονίζονται. Σκέφτομαι όμως ότι αν το ερώτημα δεν αφορούσε την Οδύσσεια αλλά απλώς τη θέση των άστρων μια τυχαία ημερομηνία έκλειψης, τότε πολύ αμφιβάλλω αν η μελέτη θα έβρισκε το δρόμο για το συγκεκριμένο περιοδικό, ή για τη δημοσιότητα γενικά.

Δεδομένου όμως του "πιασάρικου" ερωτήματος ("Περιγράφεται μια έκλειψη στην Οδύσσεια;"), και παρά τις όποιες δεοντολογικές αποστάσεις τηρεί το επιστημονικό κείμενο, η επιστήμη τελειώνει με τη δημοσίευση του άρθρου και από εκεί και πέρα αναλαμβάνουν τα media. Στην καλύτερη περίπτωση το νέο σερβίρεται στη διψασμένη για ειδήσεις ανθρωπότητα με κάποιες επιφυλάξεις, αλλά πολύ γρήγορα και από μέσο σε μέσο βρισκόμαστε εκστατικοί μπροστά στη μεγάλη ανακάλυψη: όχι μόνο η Οδύσσεια περιγράφει μια έκλειψη (και το ερωτηματικό του τίτλου του άρθρου γίνεται θαυμαστικό), αλλά η έκλειψη είναι αυτή που προφητεύει ο Θεοκλύμενος, ο Οδυσσέας γύρισε στην Ιθάκη και σκότωσε (εντάξει, όχι μόνος του) τους Μνηστήρες στις 12.02 το μεσημέρι της 16ης Απριλίου 1178 π.Χ. Δεν ξέρω τι μέρα ήτανε ακριβώς, αλλά ο Όμηρος τα είχε γράψει σωστά όλα (άντε, με λίγο σκόντο στη θεά Αθηνά και δυο-τρεις άλλους).

Σήμερα, λίγους μήνες μετά, μια απλή έρευνα στον κυκεώνα του Διαδικτύου με keywords "eclipse + Odyssey" δίνει πλέον τεράστιο αριθμό αποτελεσμάτων. Μερικά είναι κάπως αυστηρά επιστημονικά, αλλά τα πιο πολλά είναι της κατηγορίας "όπως λένε οι επιστήμονες" και ακολουθούν διάφορα που καθόλου δεν τα λένε οι επιστήμονες αλλά τα φαντάζονται κατ' εξακολούθηση οι συντάκτες των κειμένων. Ο σάλαγος φτάνει γρήγορα στο λίκνο του πολιτισμού (ναι, την Ελλάδα λέω) που δε μπορεί να μείνει πίσω από τις εξελίξεις, εφημερίδες και περιοδικά και μπλογκς ανακυκλώνουν την ιστορία, η ελληνική wikipedia αναφέρει τη συγκεριμένη ημερομηνία στο λήμμα "έκλειψη ηλίου" ως ιστορικό γεγονός που περιγράφεται στην Οδύσσεια, και επιπλέον πέφτει εξτρά γαρνιτούρα λόγω εντοπιότητας. Όχι μόνο του Οδυσσέα ή του Ομήρου, αλλά και του εκ των συγγραφέων Constantino Baikouzis που είναι στην πραγματικότητα Κωνσταντίνος Μπαϊκούζης - πατριωτάκι εξ' Αργεντινής.

Και για την ακρίβεια, είναι λίγο χειρότερα τα πράγματα: ο Constantino δεν είναι πατριωτάκι μόνο με την ευρεία έννοια, αλλά και με τη στενή, καθώς η μαμά του είναι από τις Ράχες Ικαρίας. Κοντοχωριανός δηλαδή ("παραχωριού" στα καριώτικα) - και αυτό εξηγεί εν μέρει πώς βρέθηκε - ακουσίως - φιλοξενούμενος στη Ροβιθέ.

Ο Marcelo πάλι είναι εντελώς Αργεντινός κατά πως φαίνεται, αλλά τι να κάνουμε, μαζί με το βασιλικό ποτίζεται κι η γλάστρα...


Σ.Σ. Την ανακάλυψη της ικαριακής ρίζας του Μπαϊκούζη και όλης της ιστορίας με την έκλειψη τη χρωστάω στον ξάδελφό μου Β.Κ. που έχει ζήσει πολλά χρόνια στην Αργεντινή και τον γνωρίζει προσωπικά. Με τον ξάδελφο (που τον έχω αναφέρει ξανά εδώ) έχουμε μια μακρά ιστορία αντιπαραθέσεων χάριν παιδιάς για διάφορα ζητήματα που άπτονται θεωριών συνωμοσίας, ψευδο-επιστήμης και παραφυσικών φαινομένων - συνήθως εκείνος παίζει τον συνωμοσιολόγο κι εγώ τον σκεπτικιστή. Έτσι όταν μου είπε ότι κάλεσαν το φίλο του τον Constantino να μιλήσει στο Χάρβαρντ για την έκλειψη της Οδύσσειας που έγινε την ημέρα τάδε, το μυαλό μου πήγε σε μια άλλη ικαριακής επίσης προέλευσης ιστορία που έχω διαβάσει (σχετικά με τη χρονολογία ταφής του Ικάρου από τον Ηρακλή πριν 32 χιλιάδες χρόνια) και υπέθεσα ότι πρόκειται για αντίστοιχη μπαλαφάρα.

Όταν ανεσκάλισα λίγο τη βιβλιογραφία, μου προκάλεσε μια σχετική έκπληξη ο εντοπισμός του άρθρου σε ένα έγκριτο και σημαντικό περιοδικό σαν το PNAS. Αργότερα έπεσα πάνω στον αναμενόμενο ορυμαγδό των media και φυσικά του διαδικτύου, από ένα άρθρο (μάλλον στο Βήμα) που ξεκινούσε με το κλασικό "Έλληνες επιστήμονες ανακάλυψαν..." με συνέντευξη του Μπαϊκούζη, μέχρι διάφορες τερατολογίες από μπλογκ σε μπλογκ.

Προφανώς θα έγινε έκλειψη στην Ιθάκη στις 16 Απριλίου του 1178 π.Χ. αν και πολύ αμφιβάλλω αν υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ αυτού του γεγονότος και της Οδύσσειας. Ξαναδιάβασα πρόσφατα το κείμενο του έπους (στην απόδοση του Δ.Ν. Μαρωνίτη, από όπου και το παράθεμα στην κορυφή της ανάρτησης) και δεν απεκόμισα την αίσθηση ότι υπάρχει κάπου κάποια έκλειψη, αλλά και να υπήρχε, μικρή σημασία έχει. Ο Οδυσσέας είναι αδιάφορος ως ιστορικό πρόσωπο, αλλά είναι άπειρα σημαντικός ως σύμβολο: νομίζω πως ο καθένας μας κουβαλάει μέσα του έναν πόθο επιστροφής σε κάποια Ιθάκη, και ξέρω πολλούς ανθρώπους που όλη τους η ζωή δεν είναι παρά ένας "νόστος" προς μια πατρίδα μοναδική και εντελώς προσωπική.

Ο ξάδελφος μου διηγήθηκε μερικά περιστατικά με πρωταγωνιστή τον Constantino που σκιαγραφούν έναν μάλλον ενδιαφέροντα τύπο ανθρώπου. Σκέφτομαι αν το φέρει κάποτε και συναπαντηθούμε στις Ράχες ή στο Νότιο Ημισφαίριο γύρω από κάνα τραπέζι με κρασί, να μην του πω κουβέντα για το άρθρο και τη σχετική χλαπαταγή, αλλά να τον ρωτήσω για την επιστροφή στην Ιθάκη και για τα ταξίδια.

Ξενιτεμένος είναι κι αυτός, όλο και κάτι θα 'χει να πει.