Ήταν Καριώτης ο Ίκαρος;

Μια φορά κι έναν καιρό, ο Ποσειδώνας έστειλε στο βασιλιά της Κρήτης Μίνωα ένα μεγάλο λευκό ταύρο για να προσφερθεί ως θυσία στον ίδιο. Ο ταύρος ήταν φαίνεται πολύ συμπαθητικός, και ο Μίνωας αποφάσισε αντί να τον θυσιάσει να τον κρατήσει για πάρτη του. Ο Ποσειδώνας κατασυγχίστηκε και σε ανταπόδοση της ασέβειας έριξε μια κατάρα (άλλοι λένε πως η κατάρα ήταν στην πραγματικότητα έργο της Αφροδίτης) χάρη στην οποία η Πασιφάη, σύζυγος του Μίνωα, ηράσθη τον ταύρο (που όπως είπαμε ήταν πολύ συμπαθητικός) και επιθύμησε σφόδρα να ζευγαρώσει μαζί του. Επειδή αυτό ήταν τεχνικώς δύσκολο μάλλον, η Πασιφάη απευθύνθηκε στον πιο διακεκριμένο κατασκευαστή της εποχής, τον Δαίδαλο (που πιθανολογείται πως είχε καταγωγή από την Αθήνα) ο οποίος εκείνη την περίοδο καταγίνετο με την κατασκευή μιας κάπως περίπλοκης αίθουσας χορού για τη βασιλοκόρη Αριάδνη, που έφερε την ονομασία Λαβύρινθος.

Ο Δαίδαλος ως γνήσιος επιστήμων ενδιαφερόταν κυρίως για τις προκλήσεις που αντιπροσωπεύει η τεχνολογία για την ανθρώπινη ευφυία, αλλά όχι ιδιαίτερα για τις τυχόν αρνητικές συνέπειές της. Έτσι, χωρίς να το ψάξει περαιτέρω, κατασκεύασε μια ξύλινη αγελάδα και την έντυσε με δέρμα πραγματικής - εκεί μέσα χώθηκε η Πασιφάη για να σμίξει με τον ταύρο. Κάτι μήνες αργότερα η Πασιφάη γέννησε τον Αστερίονα, ο οποίος ήταν μια χαρά παλληκάρι εκτός του γεγονότος ότι το κεφάλι του ήταν ταυρίσιο (εξ' ου και το παρατσούκλι Μινώταυρος). Όπως ήταν φυσικό, ο Μίνωας έγινε έξαλλος και αφού μάντρωσε το Μινώταυρο μέσα στο Λαβύρινθο, κλείδωσε και το Δαίδαλο οικογενειακώς και του απαγόρευσε να κυκλοφορεί εκτός Κρήτης.

Αφού ο Δαίδαλος αντελήφθη τις πιθανές αρνητικές επιπτώσεις των τεχνολογικών επιτευγμάτων, επιχείρησε να τις αμβλύνει με το μόνο τρόπο που ήξερε: με ακόμα περισσότερη τεχνολογία. Έτσι, αφού έφτιαξε ένα ωραίο ζευγάρι φτερά για τον εαυτό του κι άλλο ένα για το γιό του τον Ίκαρο, πέταξε για άλλες πολιτείες κι άφησε το Μίνωα να ψάχνεται. Η υπόλοιπη ιστορία είναι γνωστή τοις πάσι: ο ενθουσιώδης νεαρός Ίκαρος υπερεκτίμησε τις τεχνολογικές δυνατότητες του εξοπλισμού του σε συνθήκες καταπόνησης και έγινε το πρώτο αεροπορικό ατύχημα στην ιστορία (ή ακριβέστερα, στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού που περιλαμβάνει και τους μύθους). Το υποτιθέμενο σημείο της πτώσης ονομάστηκε έκτοτε Ικάριο Πέλαγος και η παρακείμενη νήσος Ικαρία.

Φυσικά υπάρχουν διάφορες παραλλαγές του μύθου, ανάλογα με την πηγή. Η ιστοριούλα αυτή αναφέρεται εδώ κι εκεί, κάπου μπλέκεται με το μύθο του Θησέα, κάπου με την αντίληψη των Ελλήνων της αρχαϊκής εποχής για τον προγενέστερο Μινωικό πολιτισμό. Συχνά οι μύθοι είναι απόπειρες ερμηνείας της προέλευσης του κόσμου και των φαινομένων του. Υπάρχει μια παραλλαγή που λέει ότι η ανακάλυψη του Δαιδάλου δεν ήταν τα φτερά αλλά τα πανιά των πλοίων, που σαν άλλα φτερά έκαναν τα (αργοκίνητα με τα κουπιά) καράβια να "πετούν" στη θάλασσα. Βέβαια ίσως είχαν αντίρρηση οι Αργοναύτες, αλλά η συνέπεια δεν είναι ίδιον της μυθολογίας - ποιος ο λόγος άλλωστε;

Ο μύθος του Ικάρου προμήθευσε τους μεταγενέστερους με έναν ισχυρότατο συμβολισμό που λειτουργεί διαχρονικά ως σήμερα. Ακόμα κι αν προσπεράσει κανείς με αδιαφορία τα λεωφορεία Icarus που διέσχιζαν τους Αθηναϊκούς δρόμους τη δεκαετία του '80 και τις ποδοσφαιρικές ομάδες με το όνομα Ίκαρος που ανευρίσκονται τόσο στην Ικαρία όσο και στην Κρήτη, ακόμα κι αν αφήσει κατά μέρος τα πτητικά σημαινόμενα της Σχολής Ικάρων, δε μπορεί παρά να σταθεί στην ταύτιση της πτήσης του Ικάρου με την ελευθερία που επισημαίνει ο Ανδρέας Κάλβος σε μια από τις ωδές του (Εις Σάμον):

Αυτή (και ο μύθος κρύπτει

νουν αληθείας) επτέρωσε

τον Ίκαρον· και αν έπεσεν

ο πτερωθείς κ' επνίγη

θαλασσωμένος·

Αφ' υψηλά όμως έπεσε,

και απέθανεν ελεύθερος.

Διάφορες καλλιτεχνικές απεικονίσεις της πτήσης (και της πτώσης) του Ικάρου έχουν φτιαχτεί ανά τους αιώνες. Στην ιστοσελίδα του για την Ικαρία ο Π. Τσαντές παρουσιάζει πολλές τέτοιες εικόνες στη θέση "Ikaros Art Gallery" που συγκεντρώνει ετερόκλητα, μάλλον άνισα έργα με κοινή ωστόσο έμπνευση από το μύθο. Από εκεί αλίευσα τις εικόνες της ανάρτησης, πάνω αριστερά την κατασκευή των φτερών και εδώ δίπλα το μνημείο του Ικάρου που υποδέχεται τους επισκέπτες στην προβλήτα του λιμανιού του Αγίου Κυρήκου και είναι έργο του γλύπτη Νίκου Ίκαρη, καλλιτέχνη της ικαριακής διασποράς στην Αμερική.

Οι συμπατριώτες μου οι Καριώτες αισθάνονται πολύ οικείοι με τον Ίκαρο, καθώς τους παρέχει ένα είδος πρόσβασης, έστω μυθολογικής, έστω και δια της τεθλασμένης, στην αρχαιότητα. Ωστόσο, αν και οι μύθοι λειτουργούν μια χαρά σε συμβολικό επίπεδο, καλό είναι να κρατάει κανείς και μια πισινή επαφής με την πραγματικότητα, διότι όπως γνωρίζουμε αν περάσεις πολύ κοντά από τον ήλιο, λιώνουν τα κέρινα φτερά σου και μπορεί να πέσεις σε καμιά λούμπα που άντε να βγεις μετά. Έτσι, με έκπληξη άκουσα προ ετών μια συζήτηση μεταξύ κατά τα άλλα σοβαρών ανθρώπων, με αντικείμενο το αν ο Ίκαρος έπεσε από τη βόρεια ή τη νότια πλευρά του νησιού.

Η συζήτηση διεξαγόταν με ιδιαιτέρως πειστικά επιχειρήματα: προφανώς η πτητική συσκευή χρησιμοποιούσε τους ανέμους, ωστόσο το καλοκαίρι (βλ. καυτό ήλιο που δεν έπρεπε να πλησιάσεις), μια πτήση απευθείας από την Κρήτη στην Αθήνα δεν είναι εφικτή λόγω των μελτεμιών που φυσάνε τότε από βόρεια-βορειοδυτικά (μαΐστρος-τραμουντάνα, για τους συστηματικούς αναγνώστες του ιστολογίου). Άρα, η πτήση έπρεπε να γίνει με "ανοιχτά όρτσα" προς τα βορειοανατολικά (όπου και η Ικαρία) και στη συνέχεια με "πλαγιοδρομία" προς την Αττική. Λόγω του ιδιαίτερου ανάγλυφου της Ικαρίας (φαίνεται κάπως στην εικόνα στην κορυφή του ιστολογίου), η νότια πλευρά κατεβάζει δυνατό αέρα (καθοδικά ρεύματα) όταν φυσάει μελτέμι, οπότε το συμπέρασμα ήταν ότι ο Ίκαρος ανέβηκε από τη βόρεια πλευρά, έφτασε στην κορυφή του βουνού (κοντά στον ήλιο...) και έπεσε σε καθοδικό που τον πέταξε στη θάλασσα, προφανώς στη νότια ακτή "όπου και βρίσκεται ο τάφος του" (αναφέρεται στη βραχονησίδα "Ίκαρης" στη Βαώνη που οι παλιοί έλεγαν πως ήταν ο τάφος του Ικάρου).

Οι συζητητές συνεχάρησαν αλλήλους κι εμένα τα αυτιά μου κατσαρώσανε. Δυστυχώς είχαν την ευκαιρία να ξανακατσαρώσουνε αργότερα όταν διάβασα ότι δύο κοινότητες φιλονικούσαν για την ακριβή τοποθεσία του τάφου, όπου και θα ανεγείρετο μνημείο προς τιμήν του μακαρίτη. Τελικά ο καυγάς μάλλον είχε να κάνει με την ιδέα μερικών να χρησιμοποιούν το μνημείο ως βωμό όπου θα γινόταν η αφή της "ικαριακής φλόγας", ενός κακέκτυπου της ολυμπιακής φλόγας, που θα φώτιζε την "Ικαριάδα", δηλαδή κάποιους διεθνείς αγώνες αεραθλητικών αγωνισμάτων κατά το πρότυπο των Ολυμπιακών. Επειδή δεν είμαι φαν των συγκεκριμένων σπορ, δεν ξέρω τι απέγινε τελικά, εντόπισα όμως ένα κάτι σαν μνημείο στο αεροδρόμιο της Ικαρίας, ένα σημείο που δεν έχει σχέση με τους πιθανολογούμενους τάφους, αλλά τουλάχιστον έχει κάποια σχέση με αεραθλητισμό. Άλλωστε νομίζω ότι λόγω "Καποδίστρια" όλοι οι πιθανολογούμενοι "τάφοι" ανήκουν τώρα στο Δήμο Αγίου Κυρήκου, οπότε γλυτώσαμε προσώρας από μια ορισμένη έξαρση ικαριακού τοπικισμού.

Όχι για πολύ, φοβούμαι. Πριν λίγα χρόνια, με αφορμή μια άλλη Μεγάλη Ιδέα του Έθνους, τους Ολυμπιακούς Αγώνες, το Υπουργείο Πολιτισμού είχε χρηματοδοτήσει την περίφημη "Πολιτιστική Ολυμπιάδα", μεταξύ των επιτευγμάτων της οποίας επρόκειτο να είναι (δεν ξέρω αν πραγματοποιήθηκε τελικά) μια παράσταση που θα σκηνοθετούσε ο γνωστός Άγγλος σκηνοθέτης Πήτερ Γκρηναγουέι και θα πραγματευόταν ακριβώς το μύθο του Ικάρου. Ατυχώς ο Γκρήναγουέι επέλεξε μια (υπαρκτή) παραλλαγή του μύθου όπου ο Ίκαρος ταξιδεύει προς τα δυτικά και καταλήγει στη Σικελία, αλλά και στη Γη του Πυρός και τη Νέα Ζηλανδία να κατέληγε, γούστο του και καπέλο του. Αμ δε! Άγρυπνοι φύλακες της ικαριακότητας κατήγγειλαν την ιεροσυλία, και άρχισαν τα ψηφίσματα και τις διαμαρτυρίες. Ευτυχώς η καταγγελία πέρασε ως μονοστηλάκι και μάλλον ψιλογλυτώσαμε τη διεθνή γελοιοποίηση (ελπίζω).

Όχι και την τοπική, βέβαια. Είχα βρεθεί τις Απόκριες εκείνης της χρονιάς στον Εύδηλο, όπου έλαβε χώρα μια καρναβαλική εκδήλωση με ομολογουμένως αρκετό κέφι, όπου διάφορες ομάδες είχαν ντυθεί και έκαναν παρέλαση. Το τελευταίο άρμα (ένα φορτηγάκι μεταφοράς αδρανών υλικών) μετέφερε έναν μόνο τύπο που είχε ντυθεί κάτι με φτερά και πούπουλα. Όταν πέρασε από μπροστά μας το κάτι άρχισε να φτεροκοπάει και να φωνάζει πάνω από τη λάτιν μουσική υπόκρουση:

-Ο Ίκαρος ήταν Καριώτης, όχι Σικελός σαν του Γκρηναγουέι.

Ο κόσμος χειροκρότησε όλο κέφι και ενθουσιασμό. Εγώ πάλι, αφού μου πήρε λίγη ώρα για να κάταλάβω ότι ο τύπος σοβαρολογούσε, έκανα ό,τι κάνω σε κάθε εμφάνιση του υπερβατικού στην καθημερινότητά μας: σταυροκοπήθηκα· τι άλλο να 'κανα;


ΥΓ 19/5/2008: Κάπου στη Νότια Κρήτη, στην Αγία Γαλήνη νομίζω, ένας συμπαθέστατος συμπατριώτης μου έχει αναγείρει (δεν ξέρω λεπτομέρειες γιατί και πως) ένα άγαλμα του Ικάρου που συγκαταλέγεται στα αξιοθέατα της περιοχής. Μέχρι εδώ καλά - το πρόβλημα είναι ότι πήρε το αυτί μου (και ελπίζω να διαψευστώ) ότι στο εν λόγω άγαλμα προγραμματίζεται κατάθεση στεφάνων (!!!) και απότιση φόρου τιμής (!!!) από αντιπροσωπεία Ικαρίων που ζουν στην Κρήτη. Λέω να μην πάω μαζί τους, διότι με βλέπω να βάζω τις φωνές και να τσακώνομαι άδικα με καλοπροαίρετους κατά τα λοιπά ανθρώπους. Κάπου στο βάθος όμως ανησυχώ ότι μια μέρα θα βγω εν μέση οδώ και θα αναφωνήσω "Ο Ίκαρος ήταν φανταστικό πρόσωπο, όχι υπαρκτό" και θα με τρέχουνε για εξετάσεις στους ειδικούς για διαταραχές συμπεριφοράς...