Ξύπνα Λάζαρε και μην κοιμάσαι

Βάγια βάγια των βαγιών τρώνε ψάρι και κολιό
και την άλλη Κυριακή τρώνε το παχύ τ' αρνί

Η παράδοση των καλάντων των Βαΐων (ή του Λαζάρου) πρέπει να έχει εκλείψει σχεδόν από παντού. Προσωπικά δεν ήμουν καθόλου ενήμερος ότι υπήρχαν και τέτοια κάλαντα, μέχρι που στο Λύκειο διάβασα κάτι σχετικό σε ένα βιβλίο της Ευγενίας Φακίνου με τίτλο "Αστραδενή", όπου ένα κοριτσάκι από τη Σύμη ξεκινάει να πει Λαζαρίτικα στην Αθήνα της δεκαετίας του '70 ή κάπου τότε. Η αδιαφορία των Αθηναίων για το δρώμενο είναι το μικρότερο από τα κακά που θα αντιμετωπίσει το κοριτσάκι μέχρι το τέλος του βιβλίου - θυμάμαι ότι είχα γράψει μια επαινετική βιβλιοκρισία στο "Μπορεί...", αν και με τα σημερινά μου λογοτεχνικά γούστα το έχω μετανιώσει φριχτά βέβαια...

Μου κάνει μια σχετική εντύπωση που δεν είχα ακούσει ποτέ για το σχετικό έθιμο στην Ικαρία, ούτε καν στις αφηγήσεις της γιαγιάς μου. Ίσως βέβαια να φταίει το γεγονός ότι τη σχετική διαδικασία την έφερναν εις πέρας μόνο κορίτσια, από ό,τι διαβάζω στο διαδίκτυο για διάφορα αντίστοιχα έθιμα κατά τόπους. Κρατώντας κάποια χειροτεχνήματα που λέγονταν "Λαζαρίνες", ξεκινούσαν την αφήγηση (μεταφέρω μια εκδοχή της Στερεάς Ελλάδας):

Ήρθε ο Λάζαρος, ήρθαν τα Βάγια
ήρθε των Βαγιών η εβδομάδα.
Ξύπνα Λάζαρε και μην κοιμάσαι,
ήρθε η μέρα σου και η χαρά σου.
Που ήσουν Λάζαρε; Που 'σουν κρυμμένος;
Κάτω στους νεκρούς, στους πεθαμένους.

Σε άλλες παραλλαγές είναι εμφανέστερη γλωσσικά η λόγια (βυζαντινή;) προέλευση των στίχων (όπως άλλωστε και στα κάλαντα των Χριστουγέννων) και υφίσταται μια κάπως εκτεταμένη αφήγηση των σχετικών γεγονότων όπως περίπου περιγράφονται στο ευαγγέλιο. Για προφανείς τοπικιστικούς λόγους παραθέτω την ελλιπή Ικαριακή εκδοχή από το βιβλίο του Αλέξη Πουλιανού "Λαϊκά τραγούδια της Ικαρίας":

Λάζαρε, λαζαρωμένε και με τα κεριά ζωσμένε.
Δεύρο έξω, Λάζαρέ μου, φίλε και αγαπητέ μου,
Λάζαρος ανελυτρώθη ανεστήθη κι εσηκώθη.

Ακολουθεί ένα κομμάτι που δίνει το λόγο στον ίδιο τον αναστημένο, για να δώσει μια περιγραφή του θανάτου:

Πες μας Λάζαρε τι είδες εις τον Άδη που επήγες;
Είδα φόβους, είδα τρόμους, είδα βάσανα και πόνους,
δώστε μου λίγο νεράκι να ξεπλύνω το φαρμάκι
της καρδιάς και των χειλέων και μη με ρωτάτε πλέον.

Σε μια άλλη, Ικαριακή επίσης, παραλλαγή, η περιγραφή είναι κάπως λεπτομερέστερη:

Στον Άδην είδα κόκκαλα ρηγάδων και πασάδων
μα δεν ηξεχωρίζασιν από των δουλευτάδων.

Δεν είμαι σίγουρος πόσο παλιά εκφυλίστηκε και σταμάτησε το έθιμο. Φαντάζομαι πάντως ότι όπως όλα τα κάλαντα, έτσι κι αυτά θα περιελάμβαναν ευχές προς τους νοικοκυρέους για μακροημέρευση και ευτυχία, καθώς και προτροπές για καλή αμοιβή. Έτσι, στο βιβλίο του Πουλιανού διαβάζω ότι εάν υπήρχε αμοιβή (συνήθως ένα αυγό), έλεγαν "Λάζαρος στην πόρτα σου, να γεννήσει η κότα σου". Αν όμως δεν ερχόταν το αυγό, αντί "να γεννήσει" έλεγαν "να ψοφήσει". Συχνά στις τυποποιημένες ευχές έμπαιναν και προσθήκες για τα άλλα μέλη της οικογένειας, ορισμένες ίσως σκωπτικές ή με παιγνιώδη διάθεση. Κάπως έτσι φαντάζομαι θα προήλθε η εκδοχή από τα Βαΐτικα κάλαντα που τραγουδούσαν (πιτσιρίκια ακόμα τότε) τα παιδιά του Θανάση Παπακωνσταντίνου σε ένα δίσκο του μπαμπά τους προ ετών:

Κυρά έχεις όμορφο μικρό στο μόσχο αναθρεμμένο.
Το λούζουν, το στολίζουνε στο δάσκαλο το στέλνεις.
Το καρτεράει ο δάσκαλος με μια χρυσή βεργούλα,
το καρτεράει η δασκάλισσα με δυο κλωνάρια μόσχο.
Παιδί μου πού ειν' τα γράμματα, παιδί μου πού ειν' ο νους σου;
Τα γράμματά μου στο χαρτί κι νους μου πέρα δέρνει,
πέρα στις νιες τις όμορφες, πέρα στις μαυρομάτες
που 'χουν τα μάτια σαν ελιά, τα φρύδια σαν γαϊτάνι.

Ορίστε μας, άλλη δουλειά δεν είχαμε χρονιάρες μέρες, πάλι στις μαυρομάτες το ρίξαμε...

Λίγο νεράκι, σα να λέμε, μήπως και ξεπλυθεί το φαρμάκι.

(Η αγιογραφία του Θεοφάνη με την έγερση του Λαζάρου, αλιεύθηκε στην ιστοσελίδα http://home.yebo.co.za/~xenitis/Cretan2gr.html και προέρχεται από την έκδοση "Θησαυροί του Αγίου Όρους". Τα κάλαντα στην εκδοχή Θανάση Παπακωσταντίνου και Υιών είναι από το δίσκο "Αγρύπνια". Το βιβλίο του Αλέξη Πουλιανού είναι μάλλον αυτοέκδοση, καθώς φέρει μόνο την ένδειξη "Αθήναι 1964". Το αγόρασα σε ένα πρακτορείο τύπου στον Εύδηλο.).