Περί μνήμης

Διάβαζα νωρίτερα σήμερα ένα άρθρο στη διαδικτυακή πύλη in.gr, το οποίο αφορούσε κάποιες έρευνες σε περιπτώσεις ανθρώπων που εμφανίζουν εξωπραγματική μνήμη. Το άρθρο υποθέτω αποτελεί μετάφραση κάποιας είδησης από πρακτορείο ειδήσεων, ωστόσο δεν μπήκα στον κόπο (ή δεν είχα το χρόνο) να αναζητήσω την πρωτότυπη πηγή. Φαντάζομαι πάντως ότι τα περιστατικά που αναφέρονται είναι σε γενικές γραμμές ακριβή. Μεταξύ αυτών καταγράφονται περιπτώσεις ανθρώπων που μπορούν, χρόνια μετά, να θυμηθούν με λεπτομέρειες μια ολόκληρη μέρα από τη ζωή τους (η πολλές). Η μνήμη τους κατακλύζεται από λεπτομέρειες που όλοι εμείς οι "φυσιολογικοί" ξεχνάμε "φυσιολογικά" μετά από λίγο.

Μέχρι πριν λίγο καιρό, είχα την αίσθηση ότι τέτοιες περιπτώσεις υπερφυσικής μνήμης ανευρίσκονται μόνο στη μυθολογία ή στη λογοτεχνία του φανταστικού. Ο εικονιζόμενος άνω αριστερά Χόρχε Λουίς Μπόρχες (τη φωτογραφία του αλίευσα από το αγγλικό wikipedia) έχει γράψει ένα σχετικό διήγημα που με τον τίτλο "Φούνες ο Μνήμων" συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή Ficciones (ελληνικά στον τόμο "Μυθοπλασίες" των εκδόσεων Ύψιλον/βιβλία που έχω μπροστά μου, μεταφρασμένο από τον Αχιλλέα Κυριακίδη φυσικά). Δεν έχω πρόχειρο τον ισπανικό τίτλο - οι ισπανομαθείς αναγνώστες του ιστολογίου, (δηλαδή ο Χριστόφορος ) ίσως μπορούν να βοηθήσουν εν καιρώ.*

Το διήγημα, που ο ίδιος ο Μπόρχες περιγράφει ως "μια εκτενή μεταφορά της αϋπνίας", έχει ημερομηνία 1942. Τα περιστατικά που περιγράφονται είναι της δεκαετίας του 1880. Ο ήρωας, Ιρενέο Φούνες, απαριθμεί στον αφηγητή όλες τις περιπτώσεις υπερφυσικής μνήμης που καταγράφονται στο Naturalis historia του Πλίνιου: ο Κύρος, βασιλεύς των Περσών, που φώναζε με το μικρό τους όνομα όλους τους στρατιώτες του, ο Μιθριδάτης Ευπάτωρ που νομοθετούσε και στις 22 γλώσσες της αυτοκρατορίας του, ο Σιμωνίδης, εφευρέτης της μνημονικής, ο Μητρόδωρος, που εξασκούσε την τέχνη να επαναλαμβάνει αυτολεξεί ό,τι είχε ακούσει μόνο μια φορά. Απολύτως καλοπροαίρετα, ο Φούνες λέει πως του προξενούσε κατάπληξη γιατί αυτές οι περιπτώσεις προξένησαν κατάπληξη.

Το διήγημα το είχα διαβάσει πριν πολλά χρόνια για πρώτη φορά. Μου είχε κάνει μεγαλύτερη εντύπωση τότε για την τεχνική του μάλλον παρά για το θέμα του - τον βαθμιαίο τρόπο με τον οποίο ο αναγνώστης συνειδητοποιεί το τι συμβαίνει, τον τρόπο που ολοκληρώνεται με μια - οριστική - καταληκτική πρόταση. Το επανέφερα στη μνήμη μου (μάλλον θα πρέπει με κάποια φειδώ να χρησιμοποιώ τον όρο "μνήμη") πριν από δυο μόλις μέρες που ο φίλος μου ο Θανάσης με παρέπεμψε στο ιστολόγιο της Πόλυς Χατζημανωλάκη, που με τίτλο "Πινακίδες από κερί" αναφέρεται ακριβώς στη μνήμη. Εκεί βρήκα την ανάρτηση με τίτλο "Η ακένωτος μνήμη του Αγίου Νικοδήμου", που αναφέρεται στον (εικονιζόμενο δεξιά) Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη ως ένα ακόμα παράδειγμα εξωπραγματικής μνήμης, σαν αυτές που αναφέρθηκαν πιο πάνω.

Αν και τσαλαβουτάω ατέχνως στα πέριξ της Ορθοδοξίας, ο συγκεκριμένος άγιος μου είναι κάπως άγνωστος. Ίσως επειδή είναι σχετικά φρέσκος, δυό αιώνων και κάτι ψιλά μόνο. Ίσως επειδή προέρχεται από τους Κολλυβάδες που εκ του προχείρου (με όρους 21ου αιώνα) θυμίζουν παλαιοημερολογήτικο ζηλωτισμό. Αλλά μάλλον επειδή ο Στ. Αλεξίου αναφέρει στη μικρή έκδοση του "Ερωτόκριτου" που έχω διαβάσει (εκδόσεις Εστία) ότι ο Νικόδημος συμπεριλαμβάνει την ανάγνωση του Ερωτόκριτου στις αμαρτίες** (και ομολογώ ότι αυτή την αμαρτία καθόλου δεν την έχω μετανοιώσει).

Ωστόσο, το κείμενο στις "Πινακίδες από Κερί" με έκανε να δω τον Άγιο Νικόδημο με μεγαλύτερη συμπάθεια. Η περίπτωσή του μου έφερε στο μυαλό τον άτυχο Φούνες, και το άρθρο στο in.gr μου έδωσε την αφορμή να ανακατέψω την ακένωτο μνήμη του με λίγο από τον αγαπημένο μου Μπόρχες. Δεν ξέρω αν θα έκαναν καλή παρέα οι δυό τους , μάλλον ο καθένας θα έβρισκε τον άλλον εντελώς ακατανόητο. Αλλά δεν πειράζει και τόσο, ένας διάλογος Μπόρχες και Αγίου Νικοδήμου ίσως είναι το μικρότερο κακό.

Ο Μπόρχες γράφει κάπου στο διήγημα: "... Υποπτεύομαι ωστόσο πως δεν ήταν πολύ ικανός στη σκέψη. Σκέψη είναι να ξεχνάς τις διαφορές, να γενικεύεις, να αφαιρείς. Στον υπερφορτωμένο κόσμο του Φούνες, δεν υπήρχαν παρά λεπτομέρειες, σχεδόν σε πλήρη ετοιμότητα." Σκέφτομαι ότι ίσως το μεγαλύτερο κακό σήμερα είναι ακριβώς η καταλυτική τυρρανία της λεπτομέρειας που εκβάλλει από οθόνες τηλεοράσεων και υπολογιστών, κινητών τηλεφώνων και διαφημίσεων, ο χείμαρρος της πληροφορίας που πνίγει το ρυάκι τη γνώσης, ο πολτός των ερεθισμάτων που περιβάλλει τη μνήμη μας και την αχρηστεύει γεμίζοντάς την με ασημαντότητα. Δεν ξέρω αν ακόμα κι ο Φούνες ο μνήμων θα τα έβγαζε πέρα.

Δεν θα μάθουμε, βέβαια. Μέσα στην επινοητική μνήμη του Μπόρχες, (που πιθανότατα αγνοούσε την ύπαρξη του Νικοδήμου του Αγιορείτη), ο Ιρενέο Φούνες πέθανε το 1889, απο συμφόρηση των πνευμόνων.


* Καιρός γαρ εγγύς... Όπως με πληροφόρησε σχολιογραφικώς ο αρμόδιος, το ελληνικό "μνήμων" ειναι πιστή μετάφραση του "Funes el memorioso". (26/2/2008)

** " Εκείνα όπου είπομεν δια εκείνους οπού αισχρολογούν, λέγομεν και δια εκείνους όπου κάθηνται εις το μέσον πολλών ανθρώπων και διηγούνται με ηδονήν τας μυθολογίας των Ελλήνων... τους αραβικούς μύθους της Χαλιμάς, τας ελληνικάς και γραώδεις μυθολογίας του αθέου Λουκιανού, τας ματαίας γεναλογίας των Εβραίων, τα ερωτικά παραμύθια του Ερωτοκρίτου, της Ερωφίλης, της Βοσκοπούλας και άλλα όμοια." Νικοδήμου Αγιορείτου, Βιβλίον καλούμενον Χρηστοήθεια των Χριστιανών