Ανεμολόγιο

Στην Οδύσσεια, ο Αίολος, θεός των ανέμων, τους βάζει όλους μαζί σε έναν ασκό που για κάποιο απροσδιόριστο λόγο τον δίνει στον Οδυσσέα προς φύλαξη. Αν θυμάμαι καλά, αφήνει μόνο τον Ζέφυρο απέξω να φυσάει. Τον Οδυσσέα τον παίρνει ο ύπνος λίγο πριν φτάσουν στην Ιθάκη, οι σύντροφοί του θεωρούν ότι ο ασκός έχει μέσα κάτι πολύτιμο, τον ανοίγουν για να πάρουν κι αυτοί μερίδιο και ακολουθεί ένας χαλασμός αφού όλοι οι άνεμοι φυσάνε μαζί, κι έτσι οι σύντροφοι πληρώνουν την περιέργεια ή την απληστία τους στους Λαιστρυγόνες και την Κίρκη και ο Οδυσσέας περνάει άλλα εφτά χρόνια περιπέτειες πριν βρεθεί στην καλοσύνη των Φαιάκων.

Ο Ζέφυρος είναι ο Δυτικός άνεμος, γνωστός και ως Πουνέντες. Κάτι που ο πατέρας μου ήταν ναυτικός, κάτι που μέναμε τα πιο πολλά καλοκαίρια στον Εύδηλο που είναι λιμάνι, τα ονόματα των ανέμων τα έμαθα από μικρός. Αναφέρομαι στα "ναυτικά" τους ονόματα, ιταλικής προέλευσης φαντάζομαι όπως πάρα πολλές λέξεις της παραδοσιακής ναυτοσύνης που ιστορικά μάλλον χρωστάει αρκετά πράγματα στους Βενετσιάνους. Αναγράφονται στον ενδιάμεσο κύκλο του ανεμολογίου που φαίνεται στην εικόνα - τα ίδια ονόματα χρησιμοποιεί ο Ελύτης στο "Δοξαστικόν" του Άξιον Εστί:

ΟΙ ΣΗΜΑΝΤΟΡΕΣ ΑΝΕΜΟΙ που ιερουργούνε
που σηκώνουν το πέλαγος σαν Θεοτόκο
που φυσούν και ανάβουνε τα πορτοκάλια
που σφυρίζουν στα όρη κι έρχονται

Οι αγένειοι δόκιμοι της τρικυμίας
οι δρομείς που διάνυσαν τα ουράνια μίλια
οι Ερμήδες με το μυτερό σκιάδι
και του μαύρου καπνού το κηρύκειο

Ο Μαΐστρος, ο Λεβάντες, ο Γαρμπής
ο Πουνέντες, ο Γραίγος, ο Σιρόκος
η Τραμουντάνα, η Όστρια

Ακούγοντάς τα διαρκώς, δεν ήταν και πολύ δύσκολο να απομνημονεύσω τα ονόματα - το πιο δύσκολο ήταν να τα συσχετίσω με συγκεκριμένα σημεία του ορίζοντα. Η αρχή έγινε με τα ζεύγη των αντιθέτων: η Τραμουντάνα (Βόρεια) είναι απέναντι από την Όστρια (Νότια), και αν θυμάσαι ότι η ρίζα του "Όστρια" είναι η ίδια με το "Austral" που δηλώνει το νότο σε μερικές ευρωπαϊκές γλώσσες (όπου "Austria" ο νότος των γερμανικών χωρών και "Australia" η νοτιότερη - τότε - ήπειρος), ξεμπερδεύεις εύκολα με τον κατακόρυφο άξονα.

Στον οριζόντιο τώρα, το ζευγάρι Πουνέντες (Δυτικά) - Λεβάντες (Ανατολικά) κατέληξα να το θυμάμαι χάρη σε ένα ηθογραφικό διήγημα που είχα διαβάσει στο Δημοτικό και λεγόταν "Ούτε Πουνέντες, ούτε Λεβάντες". Δε θυμάμαι πια το συγγραφέα, αλλά η ιστορία αφορούσε έναν τύπο που ταξίδευε επιβάτης σε ένα καΐκι, και ο καπετάνιος με το ναύτη τον συμβούλευαν σε ποια μεριά να στρώσει να κοιμηθεί το βράδι, επικαλούμενοι το γύρο του φεγγαριού ή τα μερομήνια ή κάτι τέτοιο, δεδομένου ότι κατά την άποψη του ενός θα φυσούσε το πρωί Πουνέντες ενώ ο άλλος ψήφιζε αναφανδόν Λεβάντε. Τελικά το πρωί δε φυσούσε καθόλου και οι - εν τω μεταξύ τσακωμένοι - ναυτικοί το είχαν ρίξει στο κουπί μπας και φτάσουν κάπου. Ενθυμούμενος ακόμα ότι η Ζάκυνθος απεκαλείτο "Το φιόρο του Λεβάντε" από τους Δυτικούς, συνήγαγα ότι ο Λεβάντες τοποθετείται στην Ανατολή, άρα ο Πουνέντες στη Δύση. Στοιχειώδες, αγαπητέ μου Γουώτσον.

Με τις διαγωνίους τα βρήκα σκούρα. Ο Γραίγος και ο Γαρμπής είναι στον ίδιο άξονα (Βορειοανατολικά - Νοτιοδυτικά) πράγμα που μπορεί εύκολα να θυμηθει κανείς αφού και οι δύο αρχίζουν από "Γ", αλλά ποιος είναι ο Γραίγος και ποιος ο Γαρμπής; Τη λύση μου την έδωσε το λιμάνι του Ευδήλου, στη βόρεια πλευρά της Ικαρίας. Ο πατέρας μου συνήθιζε να σχολιάζει (ειδικά περιμένοντας το καράβι από τη Σάμο) ότι το λιμάνι το πιάνει ο Γραίγος, οπότε συμπέρανα (ορθώς) ότι ο Γραίγος είναι βορειοανατολικά αφού εκεί είναι το άνοιγμα του λιμανιού.

Τώρα μου περίσσευαν οι άλλοι δύο, ο Σορόκος και ο Μαΐστρος, που για χρόνια τους μπέρδευα. Μια μέρα όμως διάβασα ένα στίχο του Καββαδία ("στα μάτια σου φυσούσε σοροκάδα") που μπορεί και να σήμαινε ότι ήταν υγρά από δάκρυα. Γνωρίζοντας ότι ο νότιος άνεμος είναι πιο υγρός από τον βόρειο (π.χ. λέμε φυσάει "ξεροβόρι") προσδιόρισα το Σορόκο ως Νοτιοανατολικό και κατ' επέκταση το Μαΐστρο ως Βορειοδυτικό - και έπεσα μέσα. Δεν ξέρω αν η ερμηνευτική μου προσέγγισή ισχύει, αλλά ως μνημονική μέθοδος δουλεύει μια χαρά.

(Προμετωπίδα Γιάννη Τσαρούχη, από τη συλλογή "Προσανατολισμοί" του Οδυσσέα Ελύτη, εκδόσεις Ίκαρος)

Τα "ελληνικά" ονόματα των ανέμων που αναφέρονται στον εσωτερικό κύκλο του ανεμολογίου είναι προφανώς αρχαία και μου είναι εν πολλοίς άγνωστα. Δεν έχω ακούσει κανένα ναυτικό να λέει ότι φυσάει "Σκίρων" ή "Απηλιώτης". Ίσως να το λένε κάπου, αλλά εγώ βρήκα αυτά τα ονόματα στο ρολόι των ανέμων στη Ρωμαϊκή Αγορά της Αθήνας (το μνημείο είναι γνωστό ως "Αέρηδες" της Πλάκας, και νομίζω πως έχει χρησιμοποιηθεί και ως τεκές των μπεκτασήδων επί Τουρκοκρατίας). Τα βρήκα επίσης σε κάποιον πίνακα του Τσαρούχη που απεικονίζει τους ανέμους ως νέους άνδρες - είναι η προμετωπίδα που κοσμεί το εσωτερικό του βιβλίου του Ελύτη "Προσανατολισμοί" από τις εκδόσεις Ίκαρος. (Σκάναρα τη σελίδα και την παραθέτω, ελπίζω να μην υπάρχει πρόβλημα κλοπυράιτ).

( «Ο Πύργος των Ανέμων». Χαρακτικό των J. Stuart και N. Revett, του έτους 1762. Αλιεύθηκε από εδώ)

Και προς τι η σκασίλα για τους ανέμους και τα ονόματά τους, θα μου πείτε με όλο σας το δίκιο... Λοιπόν η αλήθεια είναι πως τώρα που καβάτζωσα τα σαράντα είπα σιγά σιγά να αρχίσω να συμπληρώνω μερικά ελλείματα και να κάνω διάφορα πράγματα που αμέλησα ή βαρέθηκα να κάνω νωρίτερα και δεν ξέρω αν θα έχω την ευκαιρία να δοκιμάσω αργότερα. Έτσι, φρεσκάρω τις (ελάχιστες) ναυτικές μου γνώσεις και αναζητώ τις σημασίες των λέξεων που έχω ακούσει κατά καιρούς (μάινα, όρτσα, μπότζι, αντιμάμαλο...), γιατί το Σάββατο, Θεού θέλοντος και καιρού επιτρέποντος, ξεκινάω μαθήματα ιστιοπλοΐας.

Ταραχθείτε θάλασσες, τρέμετε πελάγη... Σαλπάρουμε!