Αγνώστου πατρός

Ο κύριος Γιάννης Σαούλης στο μπουζούκι και η κυρία Görkem Ökten-Σαούλη στο κανονάκι, παίζουν την αγνώστου εθνικότητος μελωδία με στίχους ελληνικούς (Από ξένο τόπο) και τουρκικούς (Üsküdar'a gider iken - Katibim) σε μια εκπομπή του Σπύρου Παπαδόπουλου στη ΝΕΤ. Για την ιστορία, ο άνθρωπος είναι Σαλονικιός, έχει ζήσει χρόνια στην Ολλανδία (όπα!) και αργότερα οικογενειακώς στην Πόλη και τώρα πάλι στη Θεσσαλονίκη. (Οφείλω να πω ότι η σύζυγος "τα σπάει" - όχι μόνο στο κανονάκι).

Το τραγουδάκι το πρωτάκουσα μάλλον από τη Μαρίζα Κωχ, παλιά. Είχα την εντύπωση ότι είναι μικρασιάτικο ή πολίτικο, και δεν είχα προσέξει ιδιαίτερα τους στίχους. Επειδή τώρα τελευταία για προφανείς λόγους έχω αρχίσει και ακούω διάφορα ξενιτεμένα άσματα και με απασχολούν ιστοριούλες ξένων, σκαλίζοντας το youtube με αντίστοιχα keyword (αν και κάτι άλλο έψαχνα) έπεσα ξανά στο "Από ξένο τόπο". Με ευχαρίστηση άκουσα την εκτέλεση του ζεύγους Σαούλη στο "Στην υγειά μας", καθώς δεν είχα ακούσει ποτέ την τουρκική εκδοχή (που η κυρία Görkem Ökten παίζει στο κανονάκι και τραγουδάει εξαιρετικά).

Φυσικά δεν μου έκανε εντύπωση που υπάρχει και ελληνική και τουρκική εκδοχή του άσματος - ούτε το πρώτο είναι, ούτε το τελευταίο. Με κάποια έκπληξη όμως διαπίστωσα ότι αυτές οι δύο εκδοχές δεν είναι οι μόνες - εντόπισα ένα βιντεάκι όπου μια καταλανή κλασική τραγουδίστρια λέει όχι μόνο αυτές τις δύο εκδοχές (Από ξένο τόπο, Üsküdar'a gider iken) αλλά και μια τρίτη (Fel Shara) σε γλώσσα Ladino, δηλαδή σεφαρδίτικα - γλώσσα των "ισπανοεβραίων" σεφαρντίμ που μετανάστευσαν ομαδικά στη Θεσσαλονίκη το 16ο αιώνα. Ακόμα περισσότερο, ανακάλυψα εκδοχές στα αραβικά (Banat Iskadaria), αλλά και σε πλείστα όσα σλαβικά ιδιώματα των βαλκανίων από διάφορες χώρες. Από κλικ σε κλικ έβγαινα όλο και μακρύτερα, μέχρι που έφτασα σε εκδοχή σε ουζμπέκικη γλώσσα από το Αφγανιστάν -και δεν άντεξα άλλο.

Πέρασα τις τελευταίες μέρες ακούγοντας το κομμάτι με τις ώρες σε διάφορες γλώσσες, προσπαθώντας ενίοτε να καταλάβω τους στίχους - συχνά διηγούνται μια ερωτική ιστορία, όχι πάντα την ίδια. Επίσης, αν και η μελωδία είναι παρόμοια, οι ρυθμοί αλλάζουν - εύκολα αναγνωρίζεις ότι το ελληνικό χορεύεται συρτό, αλλά τα πιο "οριεντάλ" (όχι το τούρκικο) πάνε αρκετά σε χορό της κοιλιάς. Οι ενερχηστρώσεις είναι επίσης χαρακτηριστικές - το ζεύγος Σαούλη ταίριαξε το μπουζούκι με το κανονάκι, αλλά η μπάντα με τα χάλκινα πνευστά μοιάζει εξόχως σλαβική στις εκδοχές των βορείων γειτόνων. Χρειάστηκε να ακούσω μια εκδοχή από τη Βοσνία για να μου έρθει αβίαστα η ομοιότητα με το δεύτερο κουπλέ του Rasputin των Boney M. που επισήμαινε κάποιος στα σχόλια στο Youtube - είχε πλάκα, αν μη τι άλλο.

Αυτό που δεν είχε καθόλου πλάκα ήταν όλος ο καυγάς για το "ποιανού είναι το κομμάτι". Το βιντεάκι που δείχνω εδώ έχει στην ιστοθέση του καμμιά 25αριά σελίδες σχόλια. Δεν μου έκανε τόση εντύπωση ο ελληνοτουρκικός καυγάς από κάτω ("δικό μας είναι", "όχι, δικό μας"), ούτε ακόμα και η εμπλοκή άλλων γειτόνων και τα κατεβατά με τα βρισίδια, που ξεκινούσαν από τη γενοκτονία των Αρμενίων και περνούσαν από το Μέγα Αλέξανδρο πριν φτάσουν φυσικά στο ποδόσφαιρο. Μου έκανε κάποια εντύπωση το ότι η βλακεία είναι σαν την τέχνη: δε γνωρίζει σύνορα. Όλοι οι εμπλεκόμενοι είχαν να επιδείξουν αρκετούς μικρόνοες - δεν είμαστε τόσο πρωτοπόροι οι Έλληνες όσο φοβόμουν, ευτυχώς.

Βέβαια, οφείλω να διευκρινίσω ότι δεν είμαι από αυτούς που πιστεύουν ιδιαιτέρως στη "φιλία των λαών", με την έννοια ότι υπάρχουν λαοί "φίλοι" και "εχθροί" συνολικά - άνθρωποι ναι, αλλά τόσο μεγάλες ολότητες, χμμμ... Θεωρώ ότι η διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας γίνεται πάντα μέσα από κάποια ιστορική διαδρομή που γέμει αντιπαραθέσεων με το "αλλότριο", κι από αυτή τη σκοπιά λίγα μου λένε τα σχόλια και οι κουβέντες περί "αδελφών λαών", όπου το κοινό υπόβαθρο του καφέ και του κεφτέ και του σουτζουκιού μπαίνει στην παλάντζα ως αντίδοτο π.χ. στην κατοχή της Κύπρου - δε σφάξανε. Καλώς ή κακώς οι εθνικές και πολιτισμικές ταυτότητες είναι υπαρκτές και προσωπικά προτιμώ τους Έλληνες Έλληνες και τους Τούρκους Τούρκους - ή καλύτερα προτιμώ ένα εύρος και μια ποικιλία συνεκτικών, διαφορετικών ταυτοτήτων από ένα patchwork χυλό (λίγο σούσι, λίγο τζατζίκι, λίγο διαφωτισμό, λίγη γιόγκα και τ' αγόρι μου) όπου τα επιμέρους πολιτισμικά στοιχεία αποκόπτονται από τις ρίζες τους και σερβίρονται ως νεωτερικά μίγματα εκτός ιστορικής προοπτικής. Κι αυτό το λέω (για να μην παρεξηγηθώ) με απόλυτο σεβασμό στην ξεχωριστή ταυτότητα του καθενός, χωρίς να θεωρώ κάποια (π.χ. την "καθ' ημάς") ανώτερη per se.

Καλά όλα αυτά, αλλά το τραγούδι κάποιος δεν θα το έγραψε; Το γεγονός ότι το σύνολο των εκδοχών που συγκέντρωσα είναι από την περιοχή της πρώην οθωμανικής αυτοκρατορίας (ακόμα και οι μη εντοπισθείσες αλλά υπαρκτές εκδοχές από τη Ρουμανία και την Ουγγαρία δεν απέχουν και τόσο γεωγραφικά και ιστορικά) με κάνουν να υποψιάζομαι μια αρχική εκδοχή στο οθωμανικό παρελθόν των χωρών αυτών. Δεν ξέρω πόσο παλιά μπορεί να είναι - υπάρχει, από ό,τι διάβασα, ένα ντοκυμανταίρ μιας Βουλγάρας σκηνοθέτιδος που καταπιάνεται με το θέμα (και δεν καταλήγει κάπου συγκεκριμένα). Υπάρχει μια ευρωπαϊκή πρωτοβουλία (Everybody's song project) που με αυτή την αφορμή επιχειρεί να ανιχνεύσει ομοιότητες και αλληλεπιδράσεις μεταξύ των πολιτισμών. Η όλη φάση μου θύμισε κάποιες συζητήσεις στην εξελικτική βιολογία, σχετικά με το αν κάποιες παρόμοιες ιδιότητες σε διαφορετικούς πληθυσμούς οφείλονται σε κοινή (απώτερη) καταγωγή ή σε πιο πρόσφατη "γονιδιακή ροή" μεταξύ τους.

Αλλά σκέφτομαι ότι δεν έχει και πολλή σημασία. Τα τραγούδια είναι για να εκφράζουν οι άνθρωποι τα πάθη τους και να διασκεδάζουν - το βασικό συμπέρασμα που έβγαλα μετά από ώρες πολύγλωσσης ακρόασης είναι ότι το τραγούδι είναι ωραιότατο (για τα δικά μου γούστα, πάντα), ακόμα και σε εκδοχές όχι πολύ οικείες. Και σε όσες εκδοχές κατάφερα να βγάλω και νόημα στιχουργικά, νομίζω πως διηγείται μια ωραία ιστορία, είτε για την κυρία που πάει στην (Üsküdar'a = Σκουτάρι, Χρυσούπολη) ασιατική πλευρά της Πόλης και καμαρώνει τον γραμματέα (Katibim) που αγαπάει και βάζει λουκούμι στο μαντήλι του, είτε για τον άντρα που θαυμάζει την ελίτσα που έχει στο λαιμό το κορίτσι που ήρθε "από ξένο τόπο" και ζητάει να του τη δώσει. Αλλά εκείνη σε μια ορισμένη εκδοχή την έχει φυλαγμένη την ελίτσα για εκείνον που αγαπάει, ή στις περισσότερες προτιμάει να την κρατήσει η ίδια.

Για να τον τυραννάει, βέβαια, τον άνθρωπο, για τι άλλο;

Σ.Σ. Για τυχόν φιλομαθείς αναγνώστες, μάζεψα τις εξής εκτελέσεις πριν τα παρατήσω (υπάρχουν κι άλλες, βέβαια):http://www.youtube.com/watch?v=gJ3Ii5kZfDM Ελληνικά, Μαρίζα Κωχ (συρτό...)http://www.youtube.com/watch?v=56CCISecE_U Ελληνικά, Γλυκερία
http://www.youtube.com/watch?v=AVcoDnlekIE Τούρκικα, με αμερικάνικο voice over, Eartha Kitt...
http://www.youtube.com/watch?v=1VnOCTF-Jys ποπ εκδοχή από το Αζερμπαϊτζάν
http://www.youtube.com/watch?v=EmUB6a2hlYE Ουζμπεκική εκδοχή από το Αφγανιστάν (με αιγυπτιακό belly dance)
http://www.youtube.com/watch?v=GAQSUNoQRxg Αραβική εκδοχή (Banat Iskandaria)
http://www.youtube.com/watch?v=Xpcp2myEWk8 Σερβικό σήριαλ της δεκαετίας του '70
http://www.youtube.com/watch?v=hMQfLyM5_Bk Σερβική εθνο-τζαζ εκδοχή
http://www.youtube.com/watch?v=oDCDwQhPhCQ Σέρβικο με χάλκινα (και καπάκι το "Μες του Αιγαίου τα νησιά...)
http://www.youtube.com/watch?v=ilOCqaXPDJM Σλαβομακεδονική έκδοχή, από Τέτοβο
http://www.youtube.com/watch?v=SC6XNkEp0bA Βουλγαρική εκδοχή (κάπως διαφορετική)
http://www.youtube.com/watch?v=73UuF_WkeqY Βοσνιακή εκδοχή, από την τουρκική τηλεόραση
http://www.youtube.com/watch?v=dgO8CMYcQ7c Βοσνιακό πάλι (αλλά πολύ γαβ-γαβ, σχεδόν αγνώριστο)
http://www.youtube.com/watch?v=SDuOVdRGd0I Αλβανική εκδοχή (με ήχο επίσης σκυλάδικο...)
http://www.youtube.com/watch?v=EHOdJyRWiyI Ισραήλ, ένα "σεφαρδίτικο" (ισπανοεβραϊκό)
http://www.youtube.com/watch?v=xeZytVePpPc Fel Shara, σε γλώσσα Ladino (Σεφαρδίτικο) και ακόμα αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, ισπανικά, πολύ χαριτωμένο - ευχαριστώ τη Rodia για την επισήμανση.

Αγνοήστε τα πιο πολλά σχόλια κάτω από κάθε λινκ - συχνά είναι απύθμενης ηλιθιότητας.

ΥΓ (7/6): Προσθήκες εκ των σχολιογράφων:
http://www.youtube.com/watch?v=rfCthT0ctdw, εκδοχή από Μαλαισία (Elias)
Sacred Sabbat, από ένα δίσκο της Loreena McKennitt (ορχηστρικό), από τον (την;) ne Tpen

Απόσπασμα από το επίμαχο ντοκυμανταίρ της Adela Peeva, εδώ (από Χριστόφορο)

(8/6) http://www.youtube.com/watch?v=drFmqIV_4M4 Το τρίγλωσσο βιντεάκι που αναφέρεται στο κείμενο, με τη Μονσεράτ Φιγκέρας και μεσαιωνικά όργανα, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (από ".")