Το τέλος του κόσμου

Πανσέληνος Οκτωβρίου στη Βίγλα Μεγίστης Λαύρας

Πού βρίσκεται το τέλος του κόσμου; Οι αρχαίοι πίστευαν ότι βρίσκεται κάπου στις Ηράκλειες Στήλες (το σημερινό Γιβραλτάρ), και η πίστη αυτή ήταν αρκετά διαδεδομένη μέχρι την (επανα-)ανακάλυψη της Αμερικής στα τέλη του 15ου αιώνα, ώστε ο θυρεός του βασιλικού οίκου της Ισπανίας (που κατείχε τις εν λόγω στήλες) να γράφει "Ne plus ultra" που σημαίνει κάτι σαν "δεν έχει άλλο". Λίγο μετά βέβαια ο θυρεός άλλαξε (μέχρι και σήμερα) και πλέον γράφει "Plus ultra" που όπως όλοι αντιλαμβανόμαστε σημαίνει "έχει κι άλλο", χώρια που το Γιβραλτάρ το 'χουν τσιμπήσει οι ανταγωνιστές. Το σίγουρο είναι ότι το τέλος του κόσμου μετακινήθηκε πιο πέρα, έτσι ώστε στην ταινία Μέχρι το τέλος του κόσμου του Βιμ Βέντερς, η αγαπημένη του ήρωα να τον ψάχνει κάπου στην Αυστραλία πριν καταλήξει περιστρεφόμενη σε δορυφόρο στο happy-end. Φυσικά, η ανερμάτιστη αυτή ταινία - την οποία είχα τη χαρά να θάψω και παλαιότερα σε τούτο το ιστολόγιο - αναφέρεται σε τέλος του κόσμου στο χρόνο μάλλον παρά στο χώρο, αλλά αυτό δεν αλλάζει και πολύ τα πράγματα. Άλλωστε το τέλος του κόσμου στο χώρο υπάρχει - αυτό που χρειάζεται για να το εντοπίσουμε είναι ένας κάπως διαφορετικός ορισμός της έννοιας "κόσμος".

Για αυτόν τον παράξενο ορισμό πρωτοάκουσα μέσα στο λεωφορείο Θεσσαλονίκη-Ουρανούπολη Χαλκιδικής, τον Ιούλιο του 1981. Ήταν η πρώτη φορά που πήγαινα στο Άγιο Όρος, με μια ετερόκλητη παρέα μάλλον άσχετων με το μοναχισμό ανθρώπων. Κάποιος που ήταν ή νόμιζε πως ήταν πιο σχετικός μοίραζε αφειδώς πληροφορίες στους υπόλοιπους - ανάμεσα στις μπερδεμένες κουβέντες που είχα καταφέρει να συγκρατήσω ήταν ότι χαιρετάμε λέγοντας "Ευλογείτε" (και ο χαιρετώμενος απαντά "Ο Κύριος"), καθώς και ότι ο υπόλοιπος πλανήτης εκτός Όρους λέγεται απλά "ο κόσμος", είτε είσαι στην Ουρανούπολη, είτε στην Αθήνα, είτε στην Ανταρκτική. Σύμφωνα με τον πληροφοριοδότη μας, μπαίνοντας στο πορθμείο Ουρανούπολης-Δάφνης (η Δάφνη είναι το λιμανάκι της χερσονήσου) οι μοναχοί λένε χαμηλοφώνως "τέλος κόσμου". Από κει και πέρα, αρχίζει το Όρος. Ο κόσμος είναι πια πίσω.

Έκτοτε έχω επισκεφτεί το Όρος κάμποσες φορές, όχι πάντα για τους ίδιους λόγους. Έχω μιλήσει με γέροντες και επισκέπτες, με ανοιχτόμυαλους ανθρώπους και με φανατικούς, με σοφούς και ανόητους, με χριστιανούς και άθεους, με δίκαιους και αμαρτωλούς, έχω μιλήσει και έχω σιωπήσει, έχω συμφωνήσει και έχω διαφωνήσει. Τις πληροφορίες που μετέδιδε ο αρχικός μας πληροφοριοδότης τις θυμάμαι με διασκεδαστική σχεδόν συγκατάβαση - περισσότερο για το εμβριθές ύφος τους παρά για την όποια ακρίβειά τους. Η αλήθεια είναι πως δεν είμαι ειδικός της αγιορείτικης ζωής, ούτε μπορώ να επικαλεστώ καμιά ιδιαίτερη πνευματική σχέση με το χώρο και τους ανθρώπους. Από την άλλη, αν και άνθρωπος "του κόσμου" ο ίδιος, δεν είμαι και παντελώς άσχετος με τα του Όρους.

Ωστόσο, δυσκολεύομαι πάντα να μιλήσω σοβαρά για το Όρος με ανθρώπους "του κόσμου" που δεν έχουν κάποιο σχετικό υπόστρωμα στην παιδεία τους (και φυσικά δεν αναφέρομαι στα διεκπεραιωτικά μαθήματα θρησκευτικών του σχολείου) - κυρίως γιατί το μεγαλύτερο ποσοστό της κουβέντας θα το φάω προσπαθώντας να λύσω (ανεπιτυχώς, εν τέλει) διάφορες παρεξηγήσεις που ανακύπτουν. Όταν συζητάς με κάποιον στα σοβαρά (ανεξάρτητα από το αν συμφωνείτε επί της ουσίας ή όχι), απαραίτητη προϋπόθεση είναι να υπάρχει μια ελάχιστη συμφωνία ως προς το αντικείμενο της κουβέντας: αν μιλάτε για τη θέση ενός τασακιού πάνω στο τραπέζι, πρέπει να συμφωνείτε καταρχήν στο τι είναι τασάκι και τι τραπέζι - αν κάποιος νομίζει ότι το τασάκι έχει πόδια και το τραπέζι είναι για να ρίχνεις τη στάχτη, υπάρχει κάποιο πρόβλημα συναντίληψης τέτοιο που ακυρώνει το διάλογο.

Καμιά φορά μου συμβαίνει να βρεθώ στην αμήχανη θέση να κουβεντιάζω με κάποιον χωρίς αυτή την ελάχιστη συναντίληψη - αν το ζήτημα δεν είναι πολύ προσωπικό, μπορώ και να το αντιμετωπίσω ως εν τέλει διασκεδαστική εμπειρία. Σε ζητήματα που άπτονται της αγιορείτικης ζωής όμως, διαπιστώνω ότι τα τασάκια με τα τραπέζια τελούν σε μόνιμη σύγχιση. Αυτό δεν έχει να κάνει με τις μεταφυσικές προτιμήσεις του καθενός - συχνά οι θρησκευόμενοι είναι σε χειρότερη σύγχιση από τους άθρησκους ως προς το μοναχισμό. Αυτό που με αφήνει όμως συχνά κατάπληκτο είναι η ευκολία καταφυγής σε διάφορα διαδεδομένα κλισέ ακόμα και από ανθρώπους που γενικά δεν είναι καθόλου "της ευκολίας".

Η πρόσφατη δημόσια συζήτηση για τις οικονομικές δοσοληψίες ενός ηγούμενου είναι ενδεικτική του πνεύματος αυτού. Πάνω στη σύγχιση ανασύρονται οι επιστολές των καλόγερων προς το Χίτλερ, η Μικρασιατική Καταστροφή, ο Γρηγόριος ο Ε' και ο αφορισμός του Υψηλάντη, οι ανθενωτικοί της Άλωσης, οι Σταυροφορίες (άσχετο), η Ιερά Εξέταση (πιο άσχετο), οι διωγμοί των Μπογκόμιλων (σχετικό), ο λιθοβολισμός της Υπατίας, η πιθανή ή απίθανη ομοφυλοφιλική συμπεριφορά του ιερατείου, η τετραϋδροκανναβινόλη στο λιβάνι, οι Ελοχίμ και οι εξωγήινοι, ο Ρίτσαρντ Ντώκινς (αλλά όχι και ο Θεοδόσιος Ντομπζάνσκι), η ζώνη της Παναγίας και της Παναγιάς τα μάτια.

Ως τυπικός ξερόλας, έχω άποψη για όλα τα παραπάνω (εκτός από τα της Παναγίας) - το πρόβλημά μου είναι ότι δεν τα θεωρώ σχετικά με την κουβέντα για το πλέγμα σχέσεων πολιτικής και οικονομικής εξουσίας στο σύγχρονο καπιταλισμό που εκτιμώ ότι είναι η ρίζα του προβλήματος. Επίσης, δεν τα θεωρώ και ιδαιτέρως σημαντικά per se, και ως εκ τούτου αποφεύγω γενικά τις σχετικές επικαιρικού χαρακτήρα διαδικτυακές κουβέντες. Ξέρω ότι αν εμπλακώ θα αρχίσω μια αέναη διαδικασία στην οποία θα φάω τα όποια νιάτα μου έχουν απομείνει στο να εξηγώ ότι δεν είπα αυτό αλλά το άλλο και δεν υποννοούσα εκείνο αλλά τούτο και όχι, ο Θεός δεν είναι Έλληνας ούτε Βούλγαρος και το τραπέζι δεν είναι τασάκι και τανάπαλιν.

Αντ' αυτού λέω απλώς να μεταφέρω μια κουβεντούλα που άκουσα από κάποιον καλόγερο τις προάλλες για τα χρυσόβουλα (ναι, φυσικά, στο Άγιο Όρος ήμουνα), ο οποίος αν και μάλλον δεν ενέκρινε καθόλου τις επίμαχες οικονομικές δοσοληψίες και την προσκόλληση στο χρήμα εν γένει, εξηγούσε στους παριστάμενους ότι οι νόμοι και οι διοικητική οργάνωση του Όρους βρίσκονται στον περίφημο "Τράγο" (περγαμηνή από δέρμα τράγου) του Ιωάννη Τσιμισκή. Και θυμήθηκα τότε μια άλλη κουβεντούλα που είχα υποκλέψει πριν καμμιά δεκαετία ανάμεσα σε δύο καλόγερους, στον περίβολο της Μονής Μεγίστης Λαύρας, σχετικά με την μεταθανάτια τύχη δύο ανθρώπων: οι καλόγεροι ήταν σοβαρά προβληματισμένοι για το αν το μνημόσυνο που τους έκαναν είχε κάποιο αντίκρυσμα, δεδομένου ότι και οι δύο ήταν (παρανόμως) διαδοχικοί εραστές κάποιας κυρίας, ο δε δεύτερος ετύχγανε και δολοφόνος του πρώτου. Μου πήρε λίγη ώρα να καταλάβω ότι μιλούσαν για τους κτίτορες της Μονής, κατά συνθήκη αυτοκράτορες Νικηφόρο Φωκά και Ιωάννη Τσιμισκή, που έζησαν κάπου το 10ο αιώνα.

Βρήκα την εν λόγω συζήτηση ιδιαίτερα αποκαλυπτική για την ιεράρχηση των σημαντικών ή μη πραγμάτων στο Όρος, όπου κατά κάποιο τρόπο αντιμετωπίζονται τα πράγματα "υπό το πρίσμα της αιωνιότητας". Στην αντίληψη των περισσοτέρων γύρω μας όμως, αυτά είναι από ψιλά γράμματα έως μεσαιωνικές μπούρδες και γι' αυτό σκέφτομαι ότι τελικά η απόσταση Όρους και κόσμου (του πνεύματος του κόσμου) είναι στην πραγματικότητα πολύ παραπάνω από τα δυο βηματάκια του πορθμείου της Ουρανούπολης, ακόμα και μετά το άνοιγμα των δρόμων για τα 4x4 και τις καλυμμένες κεραίες της κινητής τηλεφωνίας που οι καλόγεροι σάρκαζαν παλαιότερα ως ναούς της "Παναγίας της Παναφονήτριας".

"Και τι μας νοιάζουν εμάς αυτές οι αρχαίες ιστορίες", θα μου πείτε...

Δεν σας αδικώ - από εδώ που βρισκόμαστε, το τέλος του κόσμου μοιάζει εξαιρετικά μακρινό.

( Δυο βήματα από το τέλος του κόσμου, το κεφάλι μιας φώκιας Monachus monachus ξεπροβάλλει από το νερό κάπου αριστερά στην εικόνα για να αναρωτηθεί προς τι τόση φασαρία.)


Σ.Σ. Την ιστορία με το βασιλικό θυρεό της Ισπανίας αναφέρει ενίοτε στις πανεπιστημιακές διαλέξεις του ο παλιός μου καθηγητής Γιώργης Ρ. (αν και δεν έχω ποτέ καταλάβει για ποιον ακριβώς λόγο), και από εκεί τη μάζεψα. Η λέξη "κόσμος" σημαίνει κυριολεκτικά κόσμημα, στολίδι - μια παρατήρηση που παρόλα τα ελληνικά που ξέρω δεν είχα κάνει μέχρι που κάποτε παλιά είδα τις ομώνυμες εκπομπές του Carl Sagan. Η βιβλιογραφία για το Όρος περιλαμβάνει άπειρα κείμενα επαίνου και αναθέματος - στις προσωπικές μου προτιμήσεις περιλαμβάνονται τα σχετικά βιβλία του νυν Μητροπολίτη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής Νικολάου (Χατζηνικολάου), το αφήγημα του γνωστού ως "εκφωνητή του Πολυτεχνείου" Δημήτρη Παπαχρήστου με τίτλο "Το Άγριον Όρος της ψυχής" και τα σχετικά αποσπάσματα από τα βιβλία του Ζακ Λακαριέρ "Το ελληνικό καλοκαίρι" και "Το ερωτικό λεξικό της Ελλάδας", όλα τους κείμενα προσιτά στο μέσο "κοσμικό" άνθρωπο. Τις φωτογραφίες τις τράβηξα μέσα Οκτώβρη του 2008.