Πάμπολλες γενικεύσεις, ελάχιστες θεωρίες (François Jacob)

François Jacob (1920-2013)

Αντίθετα απ' ό,τι συνήθως φαντάζεται ο κόσμος, η βιολογία δεν είναι ενιαία επιστήμη. Η ετερογένεια των αντικειμένων, τα αποκλίνοντα ενδιαφέροντα, η ποικιλία των μεθόδων, όλα αυτά συντείνουν στον πολλαπλασιασμό των ειδικών επιστημονικών κλάδων. Στις άκρες της βεντάλιας ξεχωρίζουμε δυο μεγάλες τάσεις, δυο αντιμετωπίσεις οι οποίες τελικά αντιτίθενται ριζικά. Η μια απ' αυτές μπορεί να χαρακτηριστεί ολοκληρωματική ή εξελιξιοκρατική. Κατ' αυτήν, ο οργανισμός όχι μόνο δεν αποσυντίθεται στα συστατικά του, αλλά πολλές φορές συμφέρει να τον αντιμετωπίζουμε σαν στοιχείο ενός συστήματος ανώτερης τάξης, ομάδας, είδους, πληθυσμού, οικολογικής οικογένειας. [...] Στον άλλο πόλο της βιολογίας προβάλλει η αντίθετη στάση, που θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε κατατμητική ή αναγωγιστική. Σύμφωνα μ' αυτή, ο οργανισμός αποτελεί βεβαίως ένα σύνολο, το οποίο όμως πρέπει να εξηγούμε με τις ιδιότητες των μερών του και μόνο. Η άποψη αυτή ενδιαφέρεται για το όργανο, τους ιστούς, το κύτταρο, τα μόρια. [...]

Το βλέπει κανείς πόσο διαφέρουν οι δυο αυτές αντιμετωπίσεις. Μεταξύ τους δεν υπάρχει μονάχα διαφορά στη μέθοδο και στο στόχο, αλλά ακόμα και στη φρασεολογία και στα εννοιολογικά σχήματα και, ως εκ τούτου ακριβώς, στις αιτιακές ερμηνείες με τις οποίες εξηγείται ο ζωντανός κόσμος. [...]

Υπάρχουν, στη βιολογία, πάμπολλες γενικεύσεις, αλλά ελάχιστες θεωρίες. Μεταξύ αυτών, η θεωρία της εξέλιξης υπερτερεί κατά πολύ σε σπουδαιότητα απ' όλες τις άλλες, επειδή συγκεντρώνει, στους πιο διαφορετικούς τομείς, όγκο παρατηρήσεων που, χωρίς αυτήν, θάμεναν διάσπαρτες· επειδή συνδέει μεταξύ τους όλους τους κλάδους που ασχολούνται με τα έμβια όντα· επειδή εγκαθιδρύει μια τάξη μέσα στην ασυνήθιστη ποικιλία των οργανισμών και τους συνδέει με την υπόλοιπη γη· μ' ένα λόγο, επειδή παρέχει μιαν αιτιακή εξήγηση του ζωντανού κόσμου και της ετερογένειάς του.


François Jacob
«H λογική του ζώντος. Μια ιστορία της κληρονομικότητας» (1971)


Σ.Σ. Αν και συνήθως αποφεύγω τις «επαγγελματικού» χαρακτήρα αναφορές στο ιστολόγιο (που όπως λέει ο τίτλος του αφορά την προσωπική μυθολογία και μερικά ακόμα πράγματα, αλλά σίγουρα όχι τη βιολογία) είπα να κάνω μια μικρή εξαίρεση προς τιμήν του Φρανσουά Ζακόμπ, ενός επιστήμονα που πέθανε σε ηλικία σχεδόν 93 ετών στις 21 Απριλίου του 2013 (δηλαδή χτες, σε σχέση με το τώρα που γράφω αυτές τις γραμμές). Χωρίς να είναι από τους ανθρώπους που η σκέψη τους έχει ακριβώς σημαδέψει την επιστήμη (αν και κάτοχος βραβείου Νόμπελ μαζί με τον Ζακ Μονό για την από κοινού ανακάλυψη ενός ρυθμιστικού μηχανισμού στα γονίδια ενός βακτηρίου), υπήρξε για μένα προσωπικά σημαντικός για τρεις λόγους:

Επειδή προς τιμήν του είχε οργανωθεί ένα συνέδριο το μακρινό 1991 στη Χερσόνησο της Κρήτης (Evolution and Development: 30 years after the Jacob-Monod paradigm) στο οποίο για πρώτη φορά εκτέθηκα σε πραγματικά υψηλού επιπέδου επιστημονικούς προβληματισμούς, πράγμα που συντέλεσε στη μηδέποτε αναιρεθείσα απόφασή μου να ασχοληθώ με τη βιολογία ως επιστήμη (με την έννοια της γνώσης) και όχι απλώς ως επάγγελμα.

Επειδή σε ένα βιβλίο του βρήκα το (παραπάνω) απόσπασμα, το οποίο αρκούντως ψαλιδισμένο ώστε να βγαίνει με κάπως λιγότερες λέξεις το γενικό νόημα, μου χρησίμευσε ως μότο στη διατριβή μου, που πελαγοδρομούσε ανάμεσα στις δυο «κατευθύνσεις» της Βιολογίας (όπως πελαγοδρομεί έκτοτε το ενδιαφέρον μου, αλλά αυτό είναι άλλο καπέλο).

Κι επειδή διαβάζοντας αργότερα την αυτοβιογραφία του (που κυκλοφόρησε στα ελληνικά με τον τίτλο «Σμιλεύοντας το εσώτερο άγαλμα» αλλά ο κανονικός του τίτλος θα ήταν μάλλον «Το άγαλμα εντός») αναγνώρισα έναν άνθρωπο που έζησε μια γεμάτη ζωή (π.χ. συμμετέχοντας ενεργά στην αντίσταση κατά το 2ο παγκόσμιο πόλεμο), με σημαντικά «εξω-επιστημονικά» ενδιαφέροντα. Μάλιστα θυμάμαι μια κάπως διασκεδαστική αλλά εν τέλει συμπαθή αναφορά του στις ιδιότυπες «επαναστατικές» δραστηριότητες των Ιταλών φοιτητών στη δεκαετία του '70 σε αντίθεση με την πνευματική απραξία των καθηγητών τους, την εποχή που αναζητούσε πληροφορίες για τον Caenorhabditis elegans, ένα νηματώδη σκώληκα που θα γινόταν αργότερα μάλλον διάσημο πειραματικό μοντέλο.

(Παρεμπιπτόντως, πολλές ευχαριστίες στο Χριστόφορο για την υπόδειξη.)