Ανάθεμα τη Γένοβα

Η είσοδος του μεσαιωνικού κάστρου του Κοσκινά

Το καλοκαίρι του 1991, ένας φίλος "ξένος" (η λέξη με την τοπική νοηματοδότηση δηλώνει οποιονδήποτε δεν είναι Καριώτης), είχε έρθει στην Ικαρία φιλοξενούμενός μου. Το πρόγραμμα περιελάμβανε και κάποιες εκπαιδευτικού χαρακτήρα εκδρομές με νοικιασμένο αυτοκίνητο. Εγώ δεν ήξερα οδήγηση και ο φίλος που υποτίθεται πως ήξερε, επέμενε να νοικιάσουμε τζιπάκι, ιδέα που βρήκα λίαν δελεαστική. Κατά τη διάρκεια μιας περιπετειώδους ανάβασης στα ορεινά αποκαλύφθηκε ότι είχε πάρει δίπλωμα στο στρατό και μάλιστα είχε εκπαιδευθεί ακριβώς σε τζιπάκι (πολύ ωραία μέχρι εδώ) αλλά πριν και μετά τη θητεία του (λήξασα από τριετίας) δεν είχε πιάσει τιμόνι. Η εκ των υστέρων γνώση των συγκεκριμένων λεπτομερειών δε με είχε προβληματίσει και τόσο, μέχρι που αναζητώντας το δρόμο για το κάστρο του Κοσκινά προσγειωθήκαμε μέσα σε ένα αμπέλι (ατυχώς με τον αμπελουργό παρόντα). Οφείλω να παραδεχθώ ότι έφταιγα κι εγώ που επέμενα ότι από δω είναι ο δρόμος, όπως με είχαν διαβεβαιώσει στην Ακαμάτρα οι σοφοί γέροντες που λιάζονταν στο καφενείο του Παμεινώντα. Πάντως, μετά από μισή ώρα διαρκούς μανούβρας υπό αυστηρή επιτήρηση για να μην πατήσουμε κανένα κλήμα, το τζιπ έστριψε 180 μοίρες και ο φίλος απεφάνθη ότι δεν υπάρχει λόγος να δούμε το κάστρο και καλύτερα να κατηφορίσουμε κατά τις παραλίες με τις γκόμενες και τις ντισκοτέκ. Σοφή απόφαση - ειδικά αν ληφθεί υπόψιν ότι, όπως έμαθα αργότερα, ο δρόμος που αναζητούσαμε δεν είχε κατασκευαστεί ακόμα. Ωστόσο η επίσκεψη στη συγκεκριμένη τοποθεσία μου είχε στοιχειώσει τη φαντασία για χρόνια.

Κάποτε φτάνει το πλήρωμα του χρόνου, και μετά παρέλευση δεκαετίας (αφού είχε πλέον ανοιχτεί ο δρόμος και εγώ είχα μάθει οδήγηση) βρέθηκα μια μέρα στους πρόποδες του κάστρου. Κουτσοκατάφερα να περπατήσω τα τελευταία διακόσια μέτρα, από ένα σημαδεμένο ανηφορικό μονοπάτι ανάμεσα στις πέτρες. Το κάστρο ήταν σαν την Ιθάκη του Καβάφη - κι αν φτωχική τη βρεις, σου έδωσε το ωραίο ταξίδι και λοιπά. Αν κάποιος έχει στο μυαλό του τα Σατώ της κοιλάδας του Λίγηρα ή το Λαλούδι της Μονεμβασιάς και Κάστρο της Λαμίας και Παλαμήδι τ' Αναπλιού, θα απογητευτεί σφόδρα, καθώς θα βρεί απλώς μια υποτυπώδη οχύρωση με κάτι καχεκτικές πολεμίστρες γύρω από το άρτι ανακαινισθέν (κάπως τσαπατσούλικα, φοβάμαι) εκκλησάκι του Αη-Γιώργη του Δοργανά. Θα βρει επίσης ενδεχομένως και μερικούς new age γκρούβαλους που ισχυρίζονται ότι κάπου εκεί γύρω υπάρχουν συσσωρεύσεις ενεργειακών πεδίων και ψάχνουνε να τις βρούνε, αλλά η συγκεκριμένη κατηγορία γκρούβαλων είναι γενικώς άκακη και δεν ενοχλεί (εξαιρουμένης της πιθανότητας να βρουν όντως ενεργειακά πεδία, οπότε δεν ξέρεις τι μπορεί να γίνει).

Αντιγράφω (copy/paste) μερικές τουριστικές πληροφορίες από το http://www.nikaria.gr/:

"Φρούριο Βυζαντινής εποχής που σώζεται σήμερα σε καλή κατάσταση. Βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του νησιού, στην περιοχή της Μεσαριάς πάνω στο όρος Κοσκινάς. Το κάστρο του Κοσκινά, όπως φαίνεται, έπαιξε σημαντικό αμυντικό ρόλο στο νησί. Ήταν το επικρατέστερο και σημαντικότερο από τα υπόλοιπα φρούρια της Ικαρίας και για αυτό πήρε και το όνομα Κάστρο της Νικαριάς. Κατά την παράδοση, το κάστρο αυτό υπήρξε ένα από τα βασικά αμυντήρια τον καιρό του Βυζαντίου, κάτι που συνεχίστηκε και επί Φραγκοκρατίας. Όπως λέει η παράδοση, μάλιστα, το φρούριο ήταν απάτητα και κατακτήθηκε μονάχα μια φορά, από προδοσία. Για το περιστατικό αυτό υπάρχει σχετικό κείμενο δημοτικής ποίησης, η "Ρήμα της αλώσεως". Μάλλον συνέβηκε τον καιρό της πολιορκίας του από Γενουήνσιους πειρατές, και μάλλον από τον Βιγνιόζη. Υπολογίζεται πως έγινε μεταξύ των ετών 1346 και 1566. Και πράγματι, η φυσική του θέση, που επιβλέπει όλη τη γύρω περιοχή μέχρι τη θάλασσα, και η κατασκευή του, μαζί με τον απαράμμιλο ηρωισμό των μαχητών του, το κράτησε, όπως φαίνεται, απόρθητο για αιώνες. Στο πλευρό των αντρών, για να υπερασπιστούν τον τόπο τους, πολεμούσαν με το ίδιο θάρρος και ηρωισμό και οι γυναίκες. Μέσα στα τείχη του κάστρου υπάρχει από τον καιρό εκείνο εκκλησάκι αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο."

Το εκκλησάκι του Αη-Γιώργη στο Κάστρο

Αν εξαιρέσουμε ότι είναι ρίμα (ρίβα στα καριώτικα) και όχι ρήμα, και επισημάνουμε πέραν της ορθογραφίας και κάποιον υπερτονισμό της γενναιότητας των υπερασπιστών (απαράμιλλος ηρωισμός κλπ.), ο οποίος δεν προκύπτει από ανεξάρτητες πηγές, οι πληροφορίες είναι σχετικά ακριβείς. Υπάρχει μια αβεβαιότητα ως προς τη χρονολογία - μία από τις παραλλαγές της ρίβας που διασώζωνται αναφέρει το 1283, ενώ οι πληροφορίες της ιστοσελίδας αναπαράγουν μια εκτίμηση που έκανε μάλλον ο Ε. Σταματιάδης στα "Ικαριακά", στις αρχές του 20ου αιώνα. Παραθέτω εδώ τους στίχους περίπου όπως τους μεταφέρει ο Αλέξης Πουλιανός στο βιβλίο του "Λαϊκά τραγούδια της Ικαρίας" (Αθήνα, 1964), καταγράφοντας την προφορική αφήγηση της κ. Μαριγώς Γλαρού, ετών 90 (Εύδηλος, 1947). Έχω πειράξει λίγο την κάπως "φωνητική" ορθογραφία του κειμένου και έχω "επιδιορθώσει" κάποιες λέξεις ώστε να βγαίνει νόημα (ελπίζω να μην έχω κάνει σοβαρά λάθη):

Ανάθεμα τη Γένοβα με τονε Κρυφοράφτη
που ήρταν να πατήσωσι της Νικαριάς το κάστρι
οπου 'ταν κάστρο ξακουστό, παντού εξακουσμένο,
στην Πόλη και στη Βενετιά ήτο ζωγραφισμένο.
Σαν ήρτασιν ηράξασι μπροστά εις το Φανάρι
ζερβά ρίχνουν τις άγκουρες, πίσω τα παλαμάρια
και πάνω εις την όστρια ρίχνουν τις σιγουράντζες,
εκεί ήβρασιν τον 'πο δα να όπου καλά γνωρίζει
Τη νύχτα το σκοπεύγανε κι ολονυχτίς ηζάλλαν
και σαν ηγλυκοχάρασσεν ηπήξαν οι Ατσίδες
και όταν ηνεφάνασι στον κάμπον του Φιλίππου
εκεί φωνήν ηβγάλασιν ν' ακούσουν αφ' το Κάστρο.
Κανένας εν ηυρέθηκεν απόκριση να πέψει,
μονάχα ο κακόβουλος ο γέρων ο Ατζίδης:
-Μπας και θαρρείς, ω Γένοβα, και συ, ω Κρυφοράφτη,
πως ειν' τα Δώδεκα Νησιά όπου τα 'χμαλωτίζεις;
Κι ούλλα τα κάστρα πολεμάς, κι ούλλες τις χώρες παίρνεις;
Εδώ ‘ναι κάστρο φοβερό, παντού εξακουσμένο,
στου βασιγιά τες κάμαρες τό 'χουν σταμπαρισμένο.
Για να 'ρτουν οι εννιά αερφοί οι καστροπολεμίτες,
τότες να πολεμήσετε, ν’ αντιπαραταχτήτε.
-Και πού 'ν' τους οι εννιά αερφοί ν’ αντιπαραταχτούμε;
-Μιαν αδερφήν παντρεύγουσιν επάνω στη Λαγκάδα.
Τότες αυτοί σιμώσασι με τόση γληγοράδα,
γυρίζουν, τριγυρίζουν το, παραδομόν δεν έχει
κι ένας μικρός απ' όλους των π’ αναθεματισμένος
ήτον περίσσα απ΄ αυτούς πολλά δασκαλεμένος
και βγάλλει τα μαχαίριαν του και κάμει τα σκαλάκια
κι όλοι του κουλουθήσασι να κάμουσι ρισάλτα
Ένα κορίτσιν κάθεται απανωδιό του κάστρου
και στέκει και παρακαλεί εξ’ όλης της καρδιάς του:
-Άγιε μου Γιώργη Δοργανά, μεγάλο τ' όνομά σου,
μεγάλη που 'ν' η χάρη σου και το προσκύνημά σου.
Να σύρω την πλακίτσαν μου, να πάρω δέκα κάτω.
Και ξαναδευτερώνει την κι ησκότωσεν πενήντα
και πάλι ξανατρίτωσεν και πάσιν ενενήντα.
Ένας από τ' ανάθεμαν από τους Χαλικάδες
αυτήν την κόρην αγαπά μα εκείνη δεν τον δέχει.
-Ένα κορίτσιν κάθεται απανωδιό του κάστρου
αυτό να μου χαρίσετε κι εγώ να σας διδάξω.
Κι αυτοί του υπεσχέθηκαν πως θα του το χαρίσουν
κι άλλα πολλά δωρήματα, ώστε να των ανοίξει.
Και τα κλειδιά των ήριξε όξω αφ’ το μπεντένι,
τότες αυτοί εμπήκασιν ούλλοι αρματωμένοι.
Οι πέντε γιοι της Κώσταινας, οι καστροπολεμίτες
Αρπάξαν τη μαννούλαν τους, μεσ’ στο πριόνιν πάσιν.

Το "πριόνι" στο Κάστρο, στενή κορυφογραμμή με βάραθρο και από τις δύο πλευρές

Από τότε που κατάφερα πρώτη φορά να ανέβω στο κάστρο, συνηθίζω να κάνω την ίδια βόλτα κάθε χρόνο, συνήθως παρέα με διάφορους φίλους επισκέπτες. Δεν διασκεδάζουν όλοι με την εμπειρία (άλλος έχει υψοφοβία, άλλη φοράει ξώφτερνο, άλλος έχει άσθμα), αλλά κουτσά-στραβά σχεδόν όλοι φτάνουν απάνω και τότε συνήθως τους διηγούμαι την ιστορία, περιλαμβάνοντας απαραιτήτως έναν αναθεματισμό της Γένοβας. Συνήθως οι επισκέπτες κουνάνε το κεφάλι όλο ευγένεια και λένε κάτι σαν "αχά" ή "χμ" ή "μάλιστα", όμως η φετινή μου παρέα για πρώτη φορά εξέφρασε λογικές αντιρρήσεις:

- Δηλαδή σαν πόσοι χώραγαν εδώ πάνω;
- Ορίστε;
- Οι υπερασπιστές. Πόσοι ήτανε; Εδώ είναι μια σταλιά τόπος και ξεραΐλα. Σιγά μη χώραγαν εκατοντάδες - χώρια τα γυναικόπαιδα. Πώς θα ζούσαν όλοι αυτοί; Σε τρεις μέρες θα παραδίνονταν από την πείνα και τη δίψα.
- Ε, αν ήταν λίγοι μπορεί να άντεχαν παραπάνω.
- Πόσοι λίγοι, δηλαδή;

Έκατσα και τους μέτρησα.

- Είκοσι, ανακοίνωσα στην ομήγυρη.
- Πώς είκοσι; με ρώτησαν.

Κατά σειρά εμφανίσεως: ένας ο κακόβουλος ο γέρων ο Ατζίδης και εννιά οι αδελφοί οι καστροπολεμίτες - αν αναφέρεται σε αυτούς το "σιμώσανε με τόση γληγοράδα" και όχι στους πολιορκητές - μας κάνουν δέκα (την αδελφή τους την αφήνουμε στη Λαγκάδα, μαζί με το γαμπρό και όλο το σόι). Το κορίτσι-αντικείμενο του πόθου, έντεκα. Ο Αη-Γιώργης που οπλίζει την πλακίτσα της κοπέλας, δώδεκα (εδώ ακούγονται γέλια από το ακροατήριο αλλά εγώ συνεχίζω την καταμέτρηση), ο Εφιάλτης της ιστορίας, δεκατρείς, οι πέντε γιοι της Κώσταινας, δεκαοχτώ, συν η ίδια η Κώσταινα, δεκαεννιά...

- Και εικοστός;
- ... ο ποιητής - αυτός που επέζησε για να διηγηθεί την ιστορία.



Σ.Σ. Την ιδέα αυτής της ανάρτησης μου την υπέβαλαν τα σχόλια του Idom στην ανάρτηση Η νεκρή πριγκίπισσα στο Μεσαιωνικό Κάστρο της Λεμεσού που δημοσίευσε παλιότερα στο ιστολόγιό της η Πόλυ Χατζημανωλάκη. Αν και το περιστατικό που αναφέρει ο σχολιαστής είναι φυσικά παντελώς άσχετο με αυτά που σας γράφω παραπάνω, είναι εκπληκτικό τι παιχνίδια συμπτώσεων παίζει η μοίρα καμιά φορά... ;-)

Στη ρίβα πρόσθεσα το στίχο "στην Πόλη και στη Βενετιά ήτο ζωγραφισμένο" που αποκαθιστά την ομοιοκαταληξία, προερχόμενος όμως από άλλη παραλλαγή. Επίσης ο "'πο δα να" είναι καριώτικα ο "από-εδώ-να", ο εντόπιος - υπέθεσα ότι αυτός είναι ο μυστηριώδης "Ποδατα" που γράφει ο Πουλιανός ότι οδηγεί τους πολιορκητές, εισάγοντας μια άγνωστη λέξη ως κύριο όνομα. Ελπίζω πάντως ο Κρυφοράφτης να είναι όντως όνομα και όχι ιδιότητα (ο εξυφαίνων δόλια σχέδια, κατά μία εκδοχή που μεταφέρει επίσης ο Πουλιανός). Για τους μη εξοικειωμένους με τον τόπο και τη ντοπιολαλιά να εξηγήσω ότι Φανάρι, Ατσίδες, κάμπος του Φιλίππου, Λαγκάδα, είναι τοπωνύμια (έως και σήμερα) και ακόμη ότι το ρήμα "ζάλλω" (αόριστος "ήζαλλα") σημαίνει τριγυρίζω, περιφέρομαι, στους παρελθοντικούς χρόνους τα ρήματα παίρνουν ήτα όπως στα αρχαία και όχι έψιλον (π.χ. "ηνεφάνασι" σημαίνει "εμφανίστηκαν") και ο βασιλιάς ακολουθεί τον ικαριακό κανόνα και προφέρεται βασιγιάς (κατά το ήγιος, χίγια, κλπ.).

Οι φωτογραφίες τραβήχτηκαν Αύγουστο του 2008.