Όξω ψύλλοι και κοριοί

Φωτιές του Αη-Γιάννη από μια πυρολατρική ανάρτηση στην ιστοσελίδα του Ν. Ζερβονικολάκη.

Ο φίλος μου ο Θανάσης μου τηλεφώνησε προ ημερών για να κανονίσουμε να επισκεφτούμε το wannabe εξοχικό του. Με την ευκαιρία μου ευχήθηκε για το Θερινό Ηλιοστάσιο. Ξέρει ότι με εκνευρίζουν ελαφρώς οι new age συμπαραδηλώσεις και δεν χάνει ευκαιρία να με τσιγκλάει, πότε με την πανσέληνο και πότε με τις ισημερίες, ελπίζοντας ότι θα μου αποσπάσει κάποια εκδήλωση αντιπαγανιστικού μένους. Δεν είναι πολύ δύσκολο βέβαια, αλλά δεν ήταν η μέρα του - του εξήγησα ότι θα εορτάσω στις 24, του Αη-Γιάννη του Φανιστή. Κατ' άλλους, του Λαμπαδάρη ή του Κλήδονα.

Όσοι, Χριστιανοί και Ειδωλολάτρες, δεν είναι και πολύ εξοικειωμένοι με το έθιμο, ίσως έχουν ακούσει το τραγουδάκι "Οδός Αριστοτέλους" που περιέχει το στίχο "και φωτιές ανάβανε στους απάνω δρόμους, τ' Αη-Γιάννη θα 'τανε θαρρώ", ένα στίχο που αποκτά νόημα σήμερα, επέτειο της γεννήσεως του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, ο οποίος μάλλον δεν είχε και πολλή σχέση με φωτιές, αλλά είχε την τύχη ή ατυχία να εορτάζεται περίπου δίπλα στο θερινό ηλιοστάσιο της 21ης Ιουνίου. Ανέκαθεν φαίνεται πως οι άνθρωποι "εκληδονίζοντο" τις ημέρες αυτές (δείτε ένα παλαιότερο σχετικό άρθρο του κ. Γ.Ν. Αικατερινίδη της Ακαδημίας Αθηνών στην Καθημερινή). Όπως και πολλές άλλες παγανιστικές γιορτούλες, οι φωτιές του Αη-Γιάννη παρέμειναν μέρος των λαϊκών εθίμων παρά τις απαγορεύσεις της εν Τρούλλω πενθέκτης Συνόδου. Υπό κανονικές συνθήκες, στις φωτιές καίγονται τα Μαγιάτικα στεφάνια. Ο κόσμος πηδάει από πάνω, σε πολλά μέρη λέγοντας (όπως στην Ικαρία) το "Όξω ψύλλοι και κοριοί και καμπόσοι ποντικοί" που δίνει τον τίτλο στην ανάρτηση. Υπάρχουν επίσης διάφορα άλλα έθιμα με οιωνούς και με το αμίλητο νερό για της καθεμιάς την τύχη.

Με κάποια μικρή έκπληξη αντελήφθην τις προάλλες ότι το έθιμο δεν είναι ελληνικό και γίνεται σε ένα σωρό μέρη του κόσμου. Δεν το είδα σε καμμιά λαογραφία, αλλά στο μυθιστόρημα "Αβαδδών ο Εξολοθρευτής" του Ερνέστο Σάμπατο (εκδόσεις Εξάντας) όπου σε μια αυτοβιογραφική σελίδα ο συγγραφέας (που έχει γενέθλια σήμερα) προσπαθεί να αποσπάσει από τη μητέρα του την πληροφορία της ημερομηνίας γέννησής του, αλλά η κυρία Σάμπατο την τοποθετεί ίσως στις 23 ή στις 24 χωρίς να είναι σίγουρη, διότι λέει "άναβαν οι φωτιές του Αη-Γιάννη" αλλά σε μερικά μέρη τις ανάβουν ανήμερα ενώ σε άλλα την παραμονή. Παρά την αλβανο-σικελική καταγωγή της κυρίας Σάμπατο, η γέννηση του συγγραφέα έχει λάβει χώρα στην Αργεντινή. Ο μόνος διαθέσιμος νοτιοαμερικάνος που βρήκα να ρωτήσω είναι ένας Χιλιανός που δουλεύει στο παλιό μου γραφείο - μου είπε ότι στη Χιλή ανάβουν φωτιές και πηδάνε από πάνω, καθώς και κάποιο οιωνοσκοπικό έθιμο με πατάτες (ξεφλουδισμένες ή μη) που δεν κατάλαβα ακριβώς.

Ύστερα θυμήθηκα ότι ο φίλος μου ο Θανάσης (που λέγαμε πιο πάνω) κάποτε μου είχε δανείσει σε DVD την ταινία "Αντρέι Ρουμπλιόφ" του Ταρκόφσκι. Σε μια εκπληκτική σκηνή της ταινίας που διαδραματίζεται ακριβώς την επίμαχη νύχτα του 1408, ο ήρωας της ταινίας, αγιογράφος μοναχός, αφήνεται να παρασυρθεί προς τις αναμένες φωτιές στις όχθες του ποταμού, όπου αιχμαλωτίζεται προσωρινά από εξαγριωμένους παγανιστές χωρικούς (και μια χαριεστάτη γυμνή χωριατοπούλα μεταξύ τους) πριν επέμβουν οι στρατιώτες του χριστιανού φεουδάρχη. Ο Ρουμπλιόφ στέκεται αμήχανος για λίγο ανάμεσα στην αρχέγονη "γήινη" εικόνα της υπαίθρου και στην "ουράνια" πίστη από την οποία προέρχεται ο ίδιος και την υπηρετεί με τη ζωγραφική του.

Σήμερα βέβαια, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες του Θανάση, τέτοιοι διχασμοί δεν υπάρχουν. Μπροστά στην ισοπεδωτική επέλαση του καταναλωτισμού και των πολιτισμικών του επιλογών, όπου το "ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές του Αη-Γιάννη, αχ πόσα τέτοια ξέρεις και μου λες που έχουν πεθάνει" είναι εποχιακό (αν και παλιομοδίτικο πλέον) σουξεδάκι, ουδείς ασχολείται στα σοβαρά με την Ορθοδοξία των καμένων μαγιοστέφανων. Όταν ήμουν παιδί θυμάμαι αμυδρά τέτοιες φωτιές στους δρόμους, στο δυτικό προάστιο που έμενα, κάπου στη δεκαετία του '70, αλλά τώρα με τόσα αυτοκίνητα δεν φαντάζομαι να επιβιώνει η συνήθεια. Κάποτε, πριν χρόνια, έψησα τη μάνα μου και μου είπε απέξω απέξω μερικά έθιμα του κλήδονα που θυμόταν από την παιδική της ηλικία στην Ακαμάτρα. Σήμερα που με πήρε τηλέφωνο της είπα κάτι σχετικό, αλλά δεν θυμόταν τίποτα πια.

Κι εγώ με τη σειρά μου, την παραμονή του Αη-Γιάννη την πέρασα βλέποντας τηλεόραση. Είχε κάτι με Ικαρία ο Σταύρος Θεοδωράκης στο Μέγκα, και όχι πως με έπιασε το τοπικιστικό μου αλλά στήθηκα μπροστά στην οθόνη - σιγά μην έχανα το event για να τρέχω να γιορτάσω το γεγονός ότι η γη γυρίζει. Τι λες κι εσύ, ρε Θανάση, άδικο είχα;


Σ.Σ. Η "Οδός Αριστοτέλους" είναι τραγούδι του Γιάννη Σπανού σε στίχους Λευτέρη Παπαδόπουλου. Στην πρώτη εκτέλεση το τραγούδησε η Χάρις Αλεξίου, κάπου στα μέσα της δεκαετίας του '70. Το άλλο τραγουδάκι που αναφέρεται (ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές) είναι το "Η σούστα πήγαινε μπροστά" του Δήμου Μούτση σε στίχους Μάνου Ελευθερίου, αρχικά με το Δημήτρη Μητροπάνο, επίσης του '70.

Δεν σχεδίαζα να γράψω τίποτα σχετικό, αλλά στην εκπομπή "Πρωταγωνιστές" που είδα χτες το βράδι, μαζί με τους συνήθεις καριώτες πανηγυριστές και τον αναπόφευκτο media celebrity θείο Αργύρη με την οργονοπυραμίδα του, εμφανίστηκαν πάνω στη σύγχιση και μερικοί new age τύποι από το Να που έλεγαν διάφορα χαριτωμένα με τις ενέργειες και τις παρενέργειες της Ικαρίας, τόσο χαριτωμένα που αισθάνθηκα μια άμεση ανάγκη να κάψω το μαγιοστέφανό μου. Όπως όμως ξέρουν ήδη οι προσεκτικοί αναγνώστες, με την αλλεργία που με δέρνει σιγά μην είχα πάει να πιάσω το Μάη, οπότε έπιασα το ιστολόγιο εναλλακτικά - καλό καλοκαίρι και με τη βούλα τώρα.