ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ

Μια ρεβυθιά στο Ηράκλειο - Λέιντεν - Λισσαβώνα - Αθήνα - πάλι Ηράκλειο - Γιάννενα


8/4/08

Ανεμολόγιο



Στην Οδύσσεια, ο Αίολος, θεός των ανέμων, τους βάζει όλους μαζί σε έναν ασκό που για κάποιο απροσδιόριστο λόγο τον δίνει στον Οδυσσέα προς φύλαξη. Αν θυμάμαι καλά, αφήνει μόνο τον Ζέφυρο απέξω να φυσάει. Τον Οδυσσέα τον παίρνει ο ύπνος λίγο πριν φτάσουν στην Ιθάκη, οι σύντροφοί του θεωρούν ότι ο ασκός έχει μέσα κάτι πολύτιμο, τον ανοίγουν για να πάρουν κι αυτοί μερίδιο και ακολουθεί ένας χαλασμός αφού όλοι οι άνεμοι φυσάνε μαζί, κι έτσι οι σύντροφοι πληρώνουν την περιέργεια ή την απληστία τους στους Λαιστρυγόνες και την Κίρκη και ο Οδυσσέας περνάει άλλα εφτά χρόνια περιπέτειες πριν βρεθεί στην καλοσύνη των Φαιάκων.

Ο Ζέφυρος είναι ο Δυτικός άνεμος, γνωστός και ως Πουνέντες. Κάτι που ο πατέρας μου ήταν ναυτικός, κάτι που μέναμε τα πιο πολλά καλοκαίρια στον Εύδηλο που είναι λιμάνι, τα ονόματα των ανέμων τα έμαθα από μικρός. Αναφέρομαι στα "ναυτικά" τους ονόματα, ιταλικής προέλευσης φαντάζομαι όπως πάρα πολλές λέξεις της παραδοσιακής ναυτοσύνης που ιστορικά μάλλον χρωστάει αρκετά πράγματα στους Βενετσιάνους. Αναγράφονται στον ενδιάμεσο κύκλο του ανεμολογίου που φαίνεται στην εικόνα - τα ίδια ονόματα χρησιμοποιεί ο Ελύτης στο "Δοξαστικόν" του Άξιον Εστί:

ΟΙ ΣΗΜΑΝΤΟΡΕΣ ΑΝΕΜΟΙ που ιερουργούνε
που σηκώνουν το πέλαγος σαν Θεοτόκο
που φυσούν και ανάβουνε τα πορτοκάλια
που σφυρίζουν στα όρη κι έρχονται

Οι αγένειοι δόκιμοι της τρικυμίας
οι δρομείς που διάνυσαν τα ουράνια μίλια
οι Ερμήδες με το μυτερό σκιάδι
και του μαύρου καπνού το κηρύκειο

Ο Μαΐστρος, ο Λεβάντες, ο Γαρμπής
ο Πουνέντες, ο Γραίγος, ο Σιρόκος
η Τραμουντάνα, η Όστρια

Ακούγοντάς τα διαρκώς, δεν ήταν και πολύ δύσκολο να απομνημονεύσω τα ονόματα - το πιο δύσκολο ήταν να τα συσχετίσω με συγκεκριμένα σημεία του ορίζοντα. Η αρχή έγινε με τα ζεύγη των αντιθέτων: η Τραμουντάνα (Βόρεια) είναι απέναντι από την Όστρια (Νότια), και αν θυμάσαι ότι η ρίζα του "Όστρια" είναι η ίδια με το "Austral" που δηλώνει το νότο σε μερικές ευρωπαϊκές γλώσσες (όπου "Austria" ο νότος των γερμανικών χωρών και "Australia" η νοτιότερη - τότε - ήπειρος), ξεμπερδεύεις εύκολα με τον κατακόρυφο άξονα.

Στον οριζόντιο τώρα, το ζευγάρι Πουνέντες (Δυτικά) - Λεβάντες (Ανατολικά) κατέληξα να το θυμάμαι χάρη σε ένα ηθογραφικό διήγημα που είχα διαβάσει στο Δημοτικό και λεγόταν "Ούτε Πουνέντες, ούτε Λεβάντες". Δε θυμάμαι πια το συγγραφέα, αλλά η ιστορία αφορούσε έναν τύπο που ταξίδευε επιβάτης σε ένα καΐκι, και ο καπετάνιος με το ναύτη τον συμβούλευαν σε ποια μεριά να στρώσει να κοιμηθεί το βράδι, επικαλούμενοι το γύρο του φεγγαριού ή τα μερομήνια ή κάτι τέτοιο, δεδομένου ότι κατά την άποψη του ενός θα φυσούσε το πρωί Πουνέντες ενώ ο άλλος ψήφιζε αναφανδόν Λεβάντε. Τελικά το πρωί δε φυσούσε καθόλου και οι - εν τω μεταξύ τσακωμένοι - ναυτικοί το είχαν ρίξει στο κουπί μπας και φτάσουν κάπου. Ενθυμούμενος ακόμα ότι η Ζάκυνθος απεκαλείτο "Το φιόρο του Λεβάντε" από τους Δυτικούς, συνήγαγα ότι ο Λεβάντες τοποθετείται στην Ανατολή, άρα ο Πουνέντες στη Δύση. Στοιχειώδες, αγαπητέ μου Γουώτσον.

Με τις διαγωνίους τα βρήκα σκούρα. Ο Γραίγος και ο Γαρμπής είναι στον ίδιο άξονα (Βορειοανατολικά - Νοτιοδυτικά) πράγμα που μπορεί εύκολα να θυμηθει κανείς αφού και οι δύο αρχίζουν από "Γ", αλλά ποιος είναι ο Γραίγος και ποιος ο Γαρμπής; Τη λύση μου την έδωσε το λιμάνι του Ευδήλου, στη βόρεια πλευρά της Ικαρίας. Ο πατέρας μου συνήθιζε να σχολιάζει (ειδικά περιμένοντας το καράβι από τη Σάμο) ότι το λιμάνι το πιάνει ο Γραίγος, οπότε συμπέρανα (ορθώς) ότι ο Γραίγος είναι βορειοανατολικά αφού εκεί είναι το άνοιγμα του λιμανιού.

Τώρα μου περίσσευαν οι άλλοι δύο, ο Σορόκος και ο Μαΐστρος, που για χρόνια τους μπέρδευα. Μια μέρα όμως διάβασα ένα στίχο του Καββαδία ("στα μάτια σου φυσούσε σοροκάδα") που μπορεί και να σήμαινε ότι ήταν υγρά από δάκρυα. Γνωρίζοντας ότι ο νότιος άνεμος είναι πιο υγρός από τον βόρειο (π.χ. λέμε φυσάει "ξεροβόρι") προσδιόρισα το Σορόκο ως Νοτιοανατολικό και κατ' επέκταση το Μαΐστρο ως Βορειοδυτικό - και έπεσα μέσα. Δεν ξέρω αν η ερμηνευτική μου προσέγγισή ισχύει, αλλά ως μνημονική μέθοδος δουλεύει μια χαρά.

(Προμετωπίδα Γιάννη Τσαρούχη, από τη συλλογή "Προσανατολισμοί" του Οδυσσέα Ελύτη, εκδόσεις Ίκαρος)

Τα "ελληνικά" ονόματα των ανέμων που αναφέρονται στον εσωτερικό κύκλο του ανεμολογίου είναι προφανώς αρχαία και μου είναι εν πολλοίς άγνωστα. Δεν έχω ακούσει κανένα ναυτικό να λέει ότι φυσάει "Σκίρων" ή "Απηλιώτης". Ίσως να το λένε κάπου, αλλά εγώ βρήκα αυτά τα ονόματα στο ρολόι των ανέμων στη Ρωμαϊκή Αγορά της Αθήνας (το μνημείο είναι γνωστό ως "Αέρηδες" της Πλάκας, και νομίζω πως έχει χρησιμοποιηθεί και ως τεκές των μπεκτασήδων επί Τουρκοκρατίας). Τα βρήκα επίσης σε κάποιον πίνακα του Τσαρούχη που απεικονίζει τους ανέμους ως νέους άνδρες - είναι η προμετωπίδα που κοσμεί το εσωτερικό του βιβλίου του Ελύτη "Προσανατολισμοί" από τις εκδόσεις Ίκαρος. (Σκάναρα τη σελίδα και την παραθέτω, ελπίζω να μην υπάρχει πρόβλημα κλοπυράιτ).

( «Ο Πύργος των Ανέμων». Χαρακτικό των J. Stuart και N. Revett, του έτους 1762. Αλιεύθηκε από εδώ)

Και προς τι η σκασίλα για τους ανέμους και τα ονόματά τους, θα μου πείτε με όλο σας το δίκιο... Λοιπόν η αλήθεια είναι πως τώρα που καβάτζωσα τα σαράντα είπα σιγά σιγά να αρχίσω να συμπληρώνω μερικά ελλείματα και να κάνω διάφορα πράγματα που αμέλησα ή βαρέθηκα να κάνω νωρίτερα και δεν ξέρω αν θα έχω την ευκαιρία να δοκιμάσω αργότερα. Έτσι, φρεσκάρω τις (ελάχιστες) ναυτικές μου γνώσεις και αναζητώ τις σημασίες των λέξεων που έχω ακούσει κατά καιρούς (μάινα, όρτσα, μπότζι, αντιμάμαλο...), γιατί το Σάββατο, Θεού θέλοντος και καιρού επιτρέποντος, ξεκινάω μαθήματα ιστιοπλοΐας.

Ταραχθείτε θάλασσες, τρέμετε πελάγη... Σαλπάρουμε!

17 σχόλια:

Ανώνυμος είπε...

Με το καλό, με το καλό!

Ούριο άνεμο στα πανιά σας και όμορφα ακρογυάλια
εύχομαι!

Idom

Ανώνυμος είπε...

Εξαιρετικο το δοκίμιο περι ανεμων και ειδικά οι οδηγιες απομνημονευσης. Ο μονος ανεμος που ηξερα με σιγουρια τον προσανατολισμο του ηταν η τραμουντανα, για ευνοητους λογους.
Καλη αρχη λοιπον με τα πανια

Λ

Τατιάνα Ραπακούλια είπε...

Καλό αυτό με την Όστρια, δεν το είχα σκεφτεί! Με έσωσες!
Το λεβάντε και τον πουνέντε τους θυμάμαι εύκολα από πολλούς συνειρμούς (εδώ με βοηθούν και τα ισπανικά, γιατί levantarse σημαίνει σηκώνομαι ή ανατέλλω, και ponerse σημαίνει δύω, προκειμένου για τον ήλιο φυσικά).
Με τους άλλους τους διαγώνιους, δυστυχώς τα μνημοτεχνικά σου κόλπα δεν με βοηθούν. Το να θυμάμαι κατά πού πέφτει το λιμάνι του Εύδηλου δεν μου είναι πιο εύκολο από το να θυμάμαι από πού φυσάει ο Γραίγος. Αυτό με τη σοροκάδα κάπως καλύτερο, αλλά και πάλι θέλει πολλούς συνειρμούς για να με οδηγήσει στο ζητούμενο.
Βέβαια την ανάρτηση δεν την έγραψες για να βοηθήσεις τους αδαείς να μάθουν τους ανέμους, οπότε ας ψάξει καθένας να βρει τους δικούς του συνειρμούς για να θυμάται τους ανέμους.
Άντε, όρτσα τα πανιά!

Τατιάνα Ραπακούλια είπε...

Πήγα για μαλλί και βγήκα κουρεμένη...
Έψαξα την ετυμολογία των ανέμων, μπας και βρω κανένα συνειρμό να με βοηθήσει, αλλά τζίφος.
Ο σιρόκος είναι λέει από το ιταλικό scirocco που προήλθε από το αραβικό suluq=ανατολικός (sarq=ανατολή), ο γαρμπής από το βενετσιάνικο garbin που προήλθε από το αραβικό garbi=δυτικός, και ο μαΐστος από το λατινικό magister=μέγιστος.
Καμμία σχέση, δεν ξέρω αραβικά, και ο μέγιστος θα μπορούσε να φυσάει απ' οποοιαδήποτε κατεύθυνση
Πάμε για άλλα...

Τατιάνα Ραπακούλια είπε...

Α ναι, κι ο γραίγος είναι λέει από το βενετσιάνικο grego, που προήλθε από το greco, δηλαδή ελληνικός. Τώρα, πού βρίσκονταν αυτοί οι άνθρωποι όταν φυσούσε ο βορειοανατολικός άνεμος για να τους φανεί ότι φυσάει από Ελλάδα μεριά, κύριος οίδε!

Β. είπε...

Σας ευχαριστώ όλους για τις ευχές σας και τα καλά σας λόγια. Μόλις πατήσω πάνω σε σκάφος και καταφέρω να περάσω τον Κούλε (50 μέτρα από το αγκυροβόλιό μας) θα γράψω ειδική ανάρτηση με θριαμβολογίες.

@Λ:
Τι εννοείτε "η τραμουντάνα για ευνόητους λόγους"; Ζείτε σε κάποιο μέρος που βλέπει στο Βορρά;

@Α.Μ.:
Ευχαριστώ για τις ετυμολογίες. Ένα ακόμα μνημοτεχνικό κολπάκι είναι να θυμάστε ποιοι έχουν μεταξύ τους "ενδιάμεσους" (ρίξτε μια ματιά στο ανεμολόγιο), δηλαδή να ξέρετε ότι η λέξη "γραιγολεβάντες"
ή "γραιγοτραμουντάνα" έχει νόημα, ενώ "γραιγομαΐστρος" σίγουρα δεν υφίσταται. Μπορείτε επίσης να θυμόσαστε το στιχάκι "φύσηξε βοριάς, μαΐστρος τραμουντάνα" από το γνωστό (;) τραγουδάκι κάτω-στο-γιαλό-κοντή-νεραντζούλα-φουντωτή, αν το έχετε υπόψιν.

Δηλαδή υπάρχουν άνθρωποι που δεν ξέρουν από ποια μεριά είναι το άνοιγμα του λιμανιού στον Εύδηλο; Τι παράξενο!

Ανώνυμος είπε...

Υπογραφω... με αυτον.

Λ

Ανώνυμος είπε...

Α, θέλω και εγώ να συμμετέχω στο παιχνιδάκι σας!
Λοιπον, κάθησα και έφιαξα απομνημονευτικό κανόνα:
Αν πολλαπλασιάσω την ηλικία της γιαγιάς μου με τα χρήματα που μου έχουν μείνει στην τράπεζα (σε Ευρώ) το γινόμενο είναι ίσο με το άθροισμα των αυξώντων αριθμών από τα γράμματα της λέξης "zitrogk" (στο λατινικο αλφάβητο), η οποία σαφώς θυμίζει τον σιρόκο! Προκειμένου να φιάξω τον συσχετισμό καθόμουν επί μία ώρα στο γραφείο μου που βλέπει στο νότιο παράθυρο και μου ήρθε κεφαλόπονος. Άρα:
Κεφαλόπονος -> κακό πράμα -> λάθος συσχετισμός!
Άρα ο σιρόκος ΔΕΝ είναι ο νότιος άνεμος.

Θα συνεχίσω το χρησιμότατο αυτό μνημολόγιο και θα σας ενημερώνω
(εκτός αν μου την πέσει ο κος Ροβιθές ;-) )!

Idom

Τατιάνα Ραπακούλια είπε...

@Ροβιθέ:

"δηλαδή να ξέρετε ότι η λέξη "γραιγολεβάντες"
ή "γραιγοτραμουντάνα" έχει νόημα, ενώ "γραιγομαΐστρος" σίγουρα δεν υφίσταται"

???!!!Δεν υφίσταται; Άει στο διάκο!

"Μπορείτε επίσης να θυμόσαστε το στιχάκι "φύσηξε βοριάς, μαΐστρος τραμουντάνα" από το γνωστό (;) τραγουδάκι κάτω-στο-γιαλό-κοντή-νεραντζούλα-φουντωτή, αν το έχετε υπόψιν."

Χε χε χε! Μα φυσικά έτσι θυμάμαι ότι η τραμουντάνα είναι ο βοριάς, τι νόμισατε!
Αλλά ο μαΐστρος πώς θα θυμάμαι αν είναι βορειοδυτικός ή βορειοανατολικός;
(αμάν κυρά μου, όλα τα θέλεις έτοιμα...)

@Ίδομ:

Τι λαμπρή αριθμοσοφία είναι αυτή!! Τον αριθμό που θα κερδίσει το τζόκερ μεθαύριο, μήπως μπορείτε να μας τον υπολογίσετε?

Β. είπε...

@ Λ.
Προς στιγμήν σκέφτηκα να σας προτείνω να υπογράφετε με κάτι πελαγίσιο και κυματιστό, αλλά εσείς ξέρετε καλύτερα...

@ Idom
Μα νομίζω ότι γράφετε ακριβώς για να σας την πέφτουν... Τώρα το κάνουν και οι άλλοι σχολιαστές, οπότε εμένα δε με χρειάζεστε.

@Α.Μ.
Είπαμε, ο ΒΑ είναι ο γραίγος που φυσάει από την Ελλάδα (εφόσον εμείς είμαστε κάπου στο Τούνεζι (Τυνησία) στη Μπαρμπαριά (Λιβύη), ή έστω στη Μάλτα αλλιώς δε στέκει). Άρα ο μαΐστρος είναι BΔ.

Για να σας βοηθήσω όλους με το γραίγο που σας προβληματίζει τόσο, στη θέση "φωτό ημέρας" παραθέτω την περί ης ο λόγος είσοδο του λιμανιού του Ευδήλου, όπου στο βάθος χαράζει και φαίνεται ποια είναι η ανατολική πλευρά (ο μώλος καλύπτει τη βόρεια). Όπως φαίνεται δεν φυσάει γραίγος διότι η θάλασσα είναι υπερβολικά ήρεμη για Αύγουστο μήνα με μελτέμια.

Τατιάνα Ραπακούλια είπε...

Ετοιμαζόμουν να γράψω "ποιο Τούνεζι, εγώ στη Μαγκουφάνα κατοικοεδρεύω", και τότε μου ήρθε επιφοίτηση!

Θα το θυμάμαι απ' το τραγουδάκι "στο Τούνεζι στη Μπαρμπαριά, μας έπιασε κακοκαιριά!"

Γεια σας κύριε Ροβιθέ με τα ωραία σας!

Ανώνυμος είπε...

Αγαπητοί όλοι!

Στα παιδικάτα μου είχα διαβάσει πολλές φορές τον "Τρελλαντώνη" τής Π. Δέλτα. Στο βιβλίο, τα αδέρφια έλεγαν ότι ο άνεμος "μπάτης" έφερνε γρουσουζιά - αν και μετά η γνώμη τού Αντώνη άλλαξε επ' αυτού.
Τριανταφεύγα χρόνια μετά, ύστερα από τις εντυπωσιακές εισηγήσεις σας αναρωτήθηκα σε ποιας κατεύθυνσης άνεμο αντιστοιχεί ο μπάτης. Στο λεξικό τού Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη και στον "Μπαμπινιώτη" που αναζήτησα, τού αποδίδεται η σημασία "ελαφρό, δροσερό αεράκι που φυσάει από τη θάλασσα", χωρίς να προσδιορίζεται γεωγραφική διεύθυνση. Στην ετυμολογία, ο "Μπαμπινιώτης" τον συνδέει με το αρχαιοελληνικό "εμβάτης" ενώ στού Τριανταφυλλίδης εικάζουν καταγωγή από το τουρκικό "bati" (δυτικός άνεμος). Εγώ υπέθεσα μήπως επρόκειτο για νότιο άνεμο, ο οποίος στην Ελλάδα φέρνει βαριά ατμόσφαιρα, άρα και κακή διάθεση, εξ ου και γρουσούζης... Αλλά αυτό δεν ταιριάζει με το "ελαφρό, δροσερό αεράκι".
Μήπως γνωρίζετε κάτι παραπάνω να με σοφέψετε;

Idom

Ανώνυμος είπε...

... και στην ελληνική wikipedia λένε ότι μπορεί να έχει ιταλική προέλευση. Μύλος.

Idom

Β. είπε...

@ Idom

Να σας σοφέψουμε, αφού επιμένετε (αν και σας βρίσκω λίγο εκτός θέματος). Η απάντηση είναι στο γνωστό άσμα "Φυσάει ο μπάτης" (Στίχοι-Μουσική: Ιωάννα Γεωργακοπούλου)

Εφουντάρισε η βαρκούλα στην ακρογιαλιά,
τώρα γλέντι κι αγκαλίτσες, χάδια και φιλιά.
Φυσάει ο μπάτης, φυσάει τ' αγέρι,
τρελό μικρό μου γλυκό μου ταίρι.
Τρελό μικρό μου, γλυκό μου ταίρι,
φυσάει ο μπάτης, φυσάει τ' αγέρι.

Με φιλάκια, τούτα-κείνα και καλή καρδιά,
αγαπούλες και ρομάντζα φύκια κι αμμουδιά.
Φυσάει ο μπάτης, χτυπάει το κύμα,
τρελό μικρό μου με κάνεις θύμα.
Τρελό μικρό μου με κάνεις θύμα,
φυσάει ο μπάτης, χτυπάει το κύμα.

Τώρα θάλασσα και πεύκο τρέλες και φιλιά
και του έρωτα φωλίτσα στην ακρογιαλιά.
Φυσάει ο μπάτης προς τ' ακρογιάλι,
τρελό μικρό μου με πιάνει ζάλη.
Τρελό μικρό μου με πιάνει ζάλη,
φυσάει ο μπάτης προς τ' ακρογιάλι.

Φυσάει ο μπάτης, χτυπάει το κύμα,
τρελό μικρό μου με κάνεις θύμα.
Τρελό μικρό μου με κάνεις θύμα,
φυσάει ο μπάτης, χτυπάει το κύμα.


Όπως είναι σαφές από τα συμφραζόμενα, το μυστικό είναι στο στίχο "Φυσάει ο μπάτης προς τ' ακρογιάλι, τρελό μικρό μου με πιάνει ζάλη", πράγμα στο οποίο οφείλεται του Τρελαντώνη το πρόβλημα. Η προέλευση αυτή καθεαυτή είναι αδιάφορη (ο μπάτης δεν είναι στο ανεμολόγιο), αρκεί να είναι "προς το ακρογιάλι". Όπου άμα σε πιάσει ζάλη, συμβαίνουν όλα τα άλλα ανήκουστα (χάδια και φιλιά, τούτα-κείνα, τρέλες, φύκια κλπ.) που περιγράφει το άσμα μέχρι να γίνεις θύμα...

Δεν είμαι σίγουρος αν ισχύει η θεωρία, πάντως θα το θέσω στο μάθημα της ιστιοπλοΐας και αν δεν το ξέρουν θα προτείνω να πειραματιστούμε σε κανένα ακρογιάλι, της Δίας κατά προτίμηση.

Επιστημονικώς, πάντοτε.

Θα σας ενημερώσω...

Ανώνυμος είπε...

Αγαπητέ κε Ροβιθέ!

Προφανώς γνωρίζω το χαρούμενο άσμα που παραθέτετε - αν και δεν θυμόμουν όλους τους στίχους.
Όταν ζήτησα να με κάνετε σοφότερο εννοούσα να μού πείτε αν όντως ο μπάτης στη σημασία του είχε πάντα σχετική διεύθυνση (δηλ. είναι ό άνεμος που φυσά από την θάλασσα προς την εκάστοτε ακτή) ή μήπως παλαιότερα (ή και τώρα σε κάποιες ντοπιολαλιές) σήμαινε άνεμο με απόλυτη διεύθυνση (π.χ., βόρειος άνεμος). Το ότι θα ήταν συνώνυμος με άλλον προφανώς δεν είναι παρεμποδιστικό.

Στην οικογένεια τού Τρελλαντώνη ούτε να σκεφτούν περί χαδιών φιλιών και παρόμοιων εκδηλώσεων. Ούτε υπαινιγμός για τη γνώση τέτοιων πραγμάτων δεν υπήρχε. Αν θέλετε τέτοια πράγματα να ξαναδείτε το "From here to Eternity" ή το "Airplane!".

Idom

Aristophanes of Aegina είπε...

Οι άνεμοι στην ελληνική μυθολογία.

Της ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ ΓΙΑΛΟΥΡΗ
Αρχαιολόγου Ισχυρές οι πνοές των ανέμων στην Ησιόδεια Θεογονία. Στο έπος αυτό, όπου καταγράφεται η γένεση των θεών και η δημιουργία από αυτούς του κόσμου, οι φυσικές δυνάμεις, όπως οι άνεμοι, δεν είναι παρά προσωποποιημένες θεότητες, γόνοι θεών, που γεννούν κι αυτοί με τη σειρά τους άλλα δαιμονικά όντα.
"Κι' η Αυγή με τον Αστραίο γέννησε τους δυνατόκαδους ανέμους και τον ξαστερωτή τον Ζέφυρο και τον γοργόδρομο βορέα και τον Νότο, ερωτικά με τον θεό σαν πλάγιασεν η θέαινα" (Ησίοδ. Θεογονία 378 - 380, μεταφρ. Π. Λεκατσά).
Αλλά αν στον Ησίοδο είναι συχνός ο λόγος για τους ανέμους, τι θα λέγαμε για τα ομηρικά έπη! Εκεί όπου οι άνεμοι αντιβουίζουν στα δάση, ανταριάζουν το πέλαγος ή αρπάζουν ξαφνικά τους θνητούς για να τους οδηγήσουν στον άλλο κόσμο.
Στους τρεις ανέμους του Ησιόδου, τον Ζέφυρο, τον Βορέα και τον Νότο, προσθέτει ο Όμηρος και τον Εύρο (Οδύσσεια, ε 295 - 96), που είναι ανατολικός, ή νοτιοανατολικός, όπως χαρακτηρίζεται στο "Ωρολόγιον του Ανδρόνικου του Κυρρήστου" (Πύργος των Ανέμων). Στο οικοδόμημα αυτό της ρωμαικής Αγοράς στην Αθήνα, του δεύτερου τέταρτου του 1ου αι. π.χ. ή κατ' άλλους του ύστερου 2ου αι. π.χ., εικονίζονται και επιγράφονται όχι μόνο οι κύριοι άνεμοι αλλά και οι ενδιάμεσοι. Όπως ήταν φυσικό, η ονοματολογία των ανέμων τα ονόματα με μυθοπλασίες.
Ο Ζέφυρος, ο Βορέας, ο Νότος εξουσίαζαν με τη δυναμική παρουσία τους και δρούσαν ευεργετικά αλλά και συχνά κακόβουλα απέναντι στους ανθρώπους.
Υπήρχαν όμως και άλλοι συναφείς δαίμονες, όπως οι βορεάδες, οι Αρπυιες, ο Τυφώνας.
Από του τυφώνα τη σπορά πάλι άνεμοι διάφοροι, που δεν κατονομάζονται στο έπος, ήταν ο φόβος και ο τρόμος των θνητών (Ησίοδ. Θεογ. 869 - 880).
Με ιεροτελεστίες και μαγικές πρακτικές προσπαθούσαν να εξευμενίσουν του ανέμους οι αρχαίοι και όριζαν ειδικούς λειτουργούς για το σκοπό αυτό. Στην Αττική ήταν οι "Ευδάνεμοι", στην Κόρινθο, οι "Ανεμοκοίται". Ακόμη και για τον Εμπεδοκλή παραδίδεται ότι προέβη σε μαγικές πράξεις για την κατάπαυση των "ετήσιων" (Διογ. Λαέρτ. 8,2,60).
Αλλά και στη μυκηναϊκή εποχή το ίδιο θα συνέβαινε, αφού μαρτυρείτε ήδη από τότε το αξίωμα της "ιέρειας των ανέμων".
Ο περιηγητής Παυσανίας, αναφέρει επίσης ότι στην Τιτάνη, κοντά στην Κόρινθο, υπήρχε βωμός των ανέμων, όπου ο ιερέας "ανά παν έτος θύει, δρα δε και άλλα απόρρητα ες βόθρους τέσσαρας, ημερούμενος των πνευμάτων".
Ο Ηρόδοτος (7. 178) πάλι μας πληροφορεί ότι στη θυία, στους Δελφούς, ιδρύθηκε κατά τη διάρκεια των περσικών πολέμων ιερό των ανέμων, όπου οι κάτοικοι τους πρόσφεραν θυσίες, έπειτα από χρησμό που τους δόθηκε, ότι οι άνεμοι θα γίνουν σύμμαχοι των Ελλήνων στον αγώνα τους κατά των Περσών.
Έχουν φωνή οι άνεμοι και γρηγοράδα γι' αυτό και τους φαντάζονταν φτερωτούς και έτσι τους εικόνιζαν. Τους φαντάζονταν όμως και σαν άλογα φτερωτά που γεννούσαν κιόλας άλλα μυθικά άλογα, όπως γέννησε ο Ζέφυρος με την Αρπυια Ποδάγρη τον Ξάνθο και τον Βαλίο. Αλλά και τα άλογα των Διοσκούρων, ο φλόγεος και Αρπαγός, γόνοι δικοί της λογίζονταν.
Άλλωστε και ο ποσειδώνας, κύριος των ανέμων, έπαιρνε πολύ συχνά τη μορφή ίππου στους μύθους.
Τους ανέμους τους εξαπολύουν ή τους καταπραΰνουν ο Ποσειδώνας, ο Δίας, η Αθηνά. Ο Παυσανίας (4,35, 8) αναφέρει ναό της "Αθηνάς Ανεμώτιδος" στη Μεθώνη. Το προσωνύμιο της αυτό γράφει, της το έδωσε, ο μυθικός ήρωας Διομήδης, γιατί η θεά εισάκουσε τη δέηση του να ησυχάσουν οι άνεμοι που έπνεαν εκεί με ασυνήθιστη ορμή και παράκαιρα και ρήμαζαν τη χώρα.
Ο Δίας "νεφεληγερέτης" και "υέτιος", είχε ορίσει "ταμία" των ανέμων τον Αίολο, που έπαυε ή σήκωνε κατά βούληση τους ανέμους, για αυτό και ο Αίολος, όταν κατευόδωσε απ το νησί του τον Οδυσσέα, του ΄δωσε ένα ασκί όπου μέσα του είχε φυλακίσει όλων των λογιών τους ανέμους και όρισε μόνο ο Ζέφυρος να παραπέμψει, ούριος, τα καράβια.
Άλλοτε ωστόσο, ο ίδιος αυτός άνεμος, ο Ζέφυρος, ήταν δυσμενής απέναντι στον Οδυσσέα. Μαζί με τον Νότο, τον Εύρο και τον Βορέα διέλυσαν, με προσταγή του Ποσειδώνα, τη σχεδία του, αυτήν που είχε μαστορέψει στο νησί της καλυψώς για να γυρίσει στην πατρίδα, κι ότι απόμεινε από το πλεούμενο, με τον Οδυσσέα γαντζωμένο πάνω του, το κυλούσαν εδώ και εκεί τα θεόρατα κύματα (οδ. 5, 295 κ.ε.).
Αλλά και η Άρτεμη δεν ήταν που κρατούσε τα καράβια των Ελλήνων στην Αυλίδα και δεν έστελνε άνεμο ευνοϊκό, ώστε να αποπλεύσουν για την Τροία και δεν ήταν η Ιφιγένεια το εξιλαστήριο θύμα που έσβησε το θυμό της.
ΖΕΦΥΡΟΣ
Ο Ζέφυρος είναι δυτικός άνεμος. Σύζυγος της Ιριδας, της προσωποποίησης του ουράνιου τόξου, απέκτησε, έλεγαν, από αυτήν τον Έρωτα. Ωστόσο και από την Αρπυια Ποδάγρη απέκτησε ο Ζέφυρος παιδιά, όταν έσμιξε ερωτικά μαζί της σ' ένα λιβάδι κοντά στο ρεύμα του μεγάλου ωκεανού. Κι ήταν τα παιδιά τους δυο θαυμαστά άλογα, ο Ξάνθος και ο Βαλίος, που έτρεχαν σαν τον άνεμο (Ομηρος, Ιλιάδα π 148 - 151). Τα άλογα αυτά κληρονόμησε ο Αχιλέας από τον πατέρα τον Πηλέα, χάρισμα γαμήλιο σ' αυτόν του Ποσειδώνα.
Του Ζέφυρου και του Βορέα τη συνδρομή επικαλείται ο Αχιλλέας για να ανάψουν με την πνοή τους τη νεκρική πυρά του φίλου του, του Πάτροκλου που έπεσε στην Τροία (Ομηρ. Ιλ. Ψ. 192 - 218). Την ικεσία του ήρωα την άκουσε η Ίρις και φτερωτή καθώς ήταν, έφτασε μεμιάς στα ανάκτορα του Ζέφυρου, όπου απάντησε και τους άλλους ανέμους συναγμένους σε κοινό συμπόσιο. Μόλις άκουσαν ο Ζέφυρος και Βορέας το μήνυμα της, "επεκτάθηκαν με θόρυβο, ταράζοντας τα σύγνεφα έμπροσθεν τους. Και ως διάβαιναν το πέλαγος απ' την σφοδρή πνοή τους σηκώνονταν τα κύματα και αμ' έφθασαν στην Τροία, έπεσαν μέσα στην πυρά κι εβρόντα ευθύς η φλόγα. Και ολονυκτίς απ' την πυράν, κι οι δύο φυσομανώντας τες φλόγες σήκωναν ψηλά" (ομηρ.ιλ.ψ. 212 - 218, μετάφρ. Ιάκ. Πολυλά).
Για τον Ζέφυρο ιστορούσαν ακόμα πως αγάπησε τον Υάκινθο, τον γιο του Αμύκλα, του βασιλιά της Λακωνίας και δισέγγονο του Δία και της Ταϋγέτης, της θυγατέρας του Ατλαντα. Όμως τον Υάκινθο, τον γιο του Αμύκλα. Του βασιλιά της Λακωνίας και δισέγγονο του Δία και της Ταϋγέτης, της θυγατέρας του Ατλαντα. Όμως τον Υάκινθο αγαπούσε και ο Απόλλωνας. Κυριευμένος καθώς ήταν ο Ζέφυρος από το πάθος του , όταν κάποτε είδε τον αγαπημένο του να αθλείται στην παλαίστρα με την συντροφιά του θεού, έχασε το νου του, φύσηξε δυνατά και ο δίσκος που έριξε ο Απόλλωνας, ξεφεύγοντας απ' τον στόχο του, έπεσε με ορμή στο κεφάλι του αγαπημένου του. Έτσι χάθηκε το παλικάρι (Ευριπίδης, Ελένη 1469 - 1474).
Μεταγενέστερες πηγές (Ovid. Fast. 5, 195 - 206) διασώζουν την παράδοση πως ο Ζέφυρος κυνήγησε τη νύμφη Χλωρίδα (Φλώρα) κι από τον έρωτα τους γεννήθηκαν όλα τα λουλούδια της άνοιξης. Ο Ζέφυρος, γρήγορος όσο και ο Βορέας, ήταν άλλοτε καταστροφικός, άλλοτε απαλός και καλοδεχούμενος και δρόσιζε αιώνια τόπους παραδείσιους, όπως ήταν οι κήποι του Αλκίνοου και τα Ηλύσια πεδία (ομ. Οδ. 7, 112 κ.ε. και 4, 563 - 568).
Η λατρεία του Ζέφυρου στην Αθήνα επιβεβαιώνετε από βωμό που του είχαν στήσει όχι μακριά από τα τείχη της πόλης, στην Ιερά Οδό (Παυς. 1, 37, 2).
ΒΟΡΕΑΣ
Για τον Βορέα, τον βόρειο άνεμο που κατέβαινε από τη Θράκη κι έφερνε το χαλάζι και το χιόνι (ομ. ιλ. Ο 170 - 171. Τ 357 - 358), έλεγαν πως όταν είδε τις φοράδες του Εριχθόνιου, του γιου του Δάρδανου, στην Τροία τις πόθησε και αφού πήρε τη μορφή του ίππου, πλάγιασε μαζί τους. Από την ένωση αυτή γεννήθηκαν δώδεκα πουλάρια που έτρεχαν σαν τον άνεμο, θαρρείς, πετούσαν πάνω από γη και πέλαγο χωρίς να τα αγγίζουν (ομ. Ιλ. Υ. 219 - 229).
Κάποτε πάλι, όταν ο Βορέας βρέθηκε στην Αττική, η μοίρα το 'φερε να απαντήσει την Ωρείθυια, τη θυγατέρα του βασιλιά της Αθήνας Ερεχθέα, να παίζει με τις φίλες της ή σύμφωνα με άλλες παραλλαγές, να χορεύει, ή να μαζεύει λουλούδια. Αμέσως τότε την ερωτεύτηκε. Πού ακριβώς την πρωτοείδε κανείς δεν ήξερε να πει με βεβαιότητα, άλλοι πίστευαν στις πηγές του Κηφισού, άλλοι στην περιοχή της ακρόπολης. Όπου κι αν ήταν πάντως, ένα ήταν βέβαιο, πως όρμησε στη συντροφιά των κοριτσιών, άρπαξε την Ωρείθυια και πετώντας τη μετέφερε στη μακρινή πατρίδα του. Από το γάμο τουε γεννήθηκαν δύο γιοι, ο Ζήτης και ο Κάλαϊς και δύο θυγατέρες, η κλεοπάτρα και η Χιόνη. Η Κλεοπάτρα παντρεύτηκε το Φινέα, βασιλιά στη Θράκη, ενώ τη Χιόνη την αγάπησε ο Ποσειδώνας και μαζί απέκτησαν τον Εύμολπο.
Η ξαφνική δημοτικότητα του μύθου της απαγωγής της Ωρείθυιας κατά τις αρχές του 5ου αι. π.χ. οφείλεται σε μια παράδοση που αναφέρει ο Ηρόδοτος (7, 189). Κατά τους Περσικούς πολέμους και πριν από τη μάχη στο Αρτεμίσιο, το 480 π.χ., δόθηκε στους Αθηναίους χρησμός να ζητήσουν τη βοήθεια του "γαμβρού" τους. Οι Αθηναίοι, στην προσπάθεια τους να ερμηνεύσουν τον θεϊκό λόγο, θυμήθηκαν πως, παλιά, ο Βορέας είχε αρπάξει την αθηναία βασιλοκόρη Ωρείθυια και επομένως αυτός και δεν αμφέβαλλαν καθόλου, ήταν το πρόσωπο που υπαινισσόταν ο χρησμός. Γι' αυτό και ικέτεψαν τη βοήθεια αυτού και της Ωρείθυιας για να αντιμετωπίσουν τον εχθρό. Πραγματικά ξέσπασε τότε ένας δυνατός βόρειος άνεμος που κράτησε τρείς ολάκαιρες μέρες και κατέστρεψε 400 πλοία του περσικού στόλου. Ευγνώμονες μετά τη νίκη τους οι Αθηναίοι ίδρυσαν ιερό στον Βορέα στις όχθες του Ιλισσού. Για ανάλογες περιπτώσεις ιδρύθηκαν ιερά του και σε άλλα μέρη (Παυσανίας 8. 36.6).
ΒΟΡΕΑΔΕΣ
Οι Βορεάδες, οι φτερωτοί γιοι του Βορέα Ζήτης και Κάλαϊς, κατέρχονταν ορμητικοί απ' τον αιθέρα, όπως ο πατέρας τους. Το πιο σημαντικό ίσως γεγονός της μυθικής ζωής τους ήταν ότι πήραν κι αυτοί μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία μαζί με ονομαστούς ήρωες. Στον δρόμο για την Κολχίδα συνάντησαν στη θράκη τις φτερωτές Αρπυιες που άρπαζαν την τροφή του Φινέα, του τυφλού μάντη και της Σαλμυδησσού, ή τη βρόμιζαν τόσο, ώστε ο δύστυχος δεν μπορούσε πια να τη γευτεί. Ο Ζαήτης και ο Κάλαϊς άρχισαν τότε να τις καταδιώκουν πέρα από στεριές και θάλασσες ώσπου στο τέλος τις πρόφτασαν στα νησιά Πλωτές, δυτικά της Πελοποννήσου και τις έπεισαν να φύγουν μακριά. Έτσι γλίτωσε ο Φινέας από τη βασανιστική παρουσία τους. Οι Βορεάδες μετά απ' αυτά "έστρεψαν" πάλι προς το μέρος απ' όπου ξεκίνησαν γι' αυτό και τα νησιά Πλωτές, έλεγαν, πως από τότε ονομάστηκαν Στροφάδες.
Ωστόσο, γύρω απ' το θέμα της σωτηρίας του Φινέα υπάρχουν και άλλες διηγήσεις, με παραλλάσσουσα την κατάληξη της καταδίωξης των Αρπυιών από τους Βορεάδες, όπου από τους πρωταγωνιστές επιζούν ή πεθαίνουν άλλοτε άλλοι. Μάλιστα κατά μία εκδοχή οι Βορεάδες φονεύθηκαν από τον Ηρακλή στην Τήνο (Απολλ. Ροδ. 1, 1300 - 1309).
Θυγατέρα του Βορέα, σύμφωνα με ύστερη μυθική εκδοχή, ήταν και η Αύρα και ήταν αυτή που έφερε στον Αρη το άγελμα του θανάτου της θυγατέρας του, της Αμαζόνας Πενθεσίλειας, στην Τροία. Στον πληθυντικό οι Αύρες ήταν προσωποποιήσεις των ήπιων, δροσερών ανέμων.
Υπάρχουν και άλλες, μεταγενέστερες, πληροφορίες για την Αύρα. Μια από αυτές ήταν πως προκάλεσε αναίτια τη ζήλια και το θάνατο της Πρόκριδας, της αδελφής της Ωρείθυιας. Κι αυτό, γιατί η Πρόκριδα τη θεώρησε αντίζηλό της στην αγάπη της για τον Κέφαλο όταν τον άκουσε στο δάσος να καλεί την αύρα να τον αναζωογονήσει από την κούραση του κυνηγιού. Εκεί βρήκε τραγικό θάνατο η Πρόκριδα από το ακόντιο του ίδιου του Κέφαλου που την πέρασε για αγρίμι, κρυμμένη καθώς ήταν στις φυλλωσιές για να τον παρακολουθήσει.
Άρπυιες
Οι φτερωτές Άρπυιες, ήταν και αυτές, όπως οι Βορεάδες, δαίμονες του ανέμου. Αυτό άλλωστε υπαινίσσονται και τα ονόματα που τους αποδίδει ο Ησίοδος: Αελλώ και Ωκυπέτη, αφού η πρώτη ταυτίζεται με την άελλα, τον ανεμοστρόβιλο και η δεύτερη είναι εκείνη που πετά γρήγορα.
Θυγατέρες του Θαύμαντα και της Ωκεανίδας Ηλέκτρας, η Αελλώ και η Ωκυπέτη είχαν αδελφή τους την Ίριδα. Στον Όμηρο ο αριθμός τους είναι ακαθόριστος. Ωστόσο μνημονεύεται μια από αυτές, η Ποδάργη.
Οι Άρπυιες είχαν την καταστροφική δύναμη της θύελλας και μ΄αυτήν ταυτίζονται στον Όμηρο. Προκαλούσαν τρόμο στους ανθρώπους γιατί τους άρπαζαν αυτούς και τα υπάρχοντά τους (Ομ. Οδ.. α. 241.ξ. 371), όπως άλλωστε δηλώνει και το όνομά τους, (Άρπυιες - ανερέπτομαι - αρπάζω). Έτσι άρπαξαν και τις θυγατέρες του Πανδάρεου και τις πήγαν δούλες στις Ερινύες(Ομ. Οδ. υ 66-78). Ως θεότητες του ανέμου σχετίζονται άμεσα με τον κόσμο των νεκρών, αφού όποιον θνητό άρπαζαν εκείνος δεν γύριζε ξανά πίσω.
Γι΄αυτό και η Πηνελόπη, απελπισμένη από την πολύχρονη απουσία του άνδρα της, του Οδυσσέα, παρακαλεί να την πάρουν οι θύελλες για να σωθεί από τα βάσανα της ζωής της (Ομ. Οδ. υ 79).
Ο τρομακτικός Τυφώνας
Όταν οι θεοί του Ολύμπου νίκησαν στην Τιτανομαχία και τη Γιγαντομαχία κι έριξαν τους Τιτάνες στα Τάρταρα και αφάνισαν τους Γίγαντες, η Γη, για να πάρει εκδίκηση για τα παιδιά της, ενώθηκε με τον Τάρταρο και γέννησε, στερνό αντίπαλο των Ολυμπίων, τον Τυφώνα. Τέρας ήταν ο Τυφώνας με χέρια δυνατά και ακάματα πόδια. Από τους ώμους του φύτρωναν εκατό κεφάλια φιδιού που πέταγαν έξω τις γλώσσες τους και γλείφονταν. Τα κεφάλια του λαμποκοπούσαν από τη φλόγα των ματιών τους, ενώ από τα στόματά τους έβγαιναν λογιών λογιών φωνές που ξεσήκωναν απερίγραπτη βοή.
Στην αναμέτρησή τους με τον Δία ήταν ο θεός από τη μια με τις αστραπές, τις βροντές και τους κεραυνούς του κι αυτός από την άλλη με τους μανιασμένους ανέμους και τις φλόγες. Μέσα στην κοσμογονική αυτή αναταραχή, η γη σειόταν κι η θάλασσα ύψωνε τεράστια κύματα κι έβραζε γη, ουρανός και πόντος. Ο Δίας τελικά τον νίκησε τον Τυφώνα και τον έριξε με οργή στα βάθη του Τάρταρου (Ησιοδ. Θεογ. 820 κ.ε.)
Στον Απολλόδωρο (Βιβλ. 1,6,3), η γιγάντια, τρομακτική μορφή του Τυφώνα περιγράφεται με κάθε φρικιαστική λεπτομέρεια και η μονομαχία του με τον Δϊα παρουσιάζεται ακόμα πιο σκληρή. Κι ενώ οι άλλοι θεοί για να αποφύγουν τον Τυφώνα κατέφυγαν έντρομοι στην Αίγυπτο, μεταμορφώθηκαν μάλιστα και σε ζώα για μεγαλύτερη ασφάλεια, ο ύψιστος θεός του Ολύμπου μετά βίας κατόρθωσε να σωθεί - ο αντίπαλός του τον ακινητοποίησε κόβοντας τα νέυρα των άκρων του - και τελικά να τον νικήσει και να τον θάψει κάτω από την Αίτνα.
Αλλά οι μύθοι για τον Τυφώνα, προφανώς επηρεασμένοι από αντίστοιχους της Ανατολής, δεν τελειώνουν εδώ. Μεταγενέστεροι μυθοπλάστες πρόσθεσαν κι αυτοί τις δικές τους εκδοχές για την γέννηση και τη δράση του δαιμονικού όντος.
Ο Τυφώνας προσωποποιούσε για τους Αρχαίους όχι μόνο τον βίαιο άνεμο αλλά γενικότερα την ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα και την ηφαιστειακή και σεισμική δραστηριότητα, φαινόμενα που ανατρέπουν την εύρυθμη λειτουργία των φυσικών μηχανισμών και απειλούν τις ίδιες τις θεότητες που επιτηρούν και διαφυλάσσουν την τάξη του κόσμου.
Από τον Τυφώνα γεννήθηκαν οι άνεμοι που φυσούν υγροί στη θάλασσα και λυσσομανούν, μεγάλη συμφορά για τους θνητούς, έτσι όπως χάνονται κι αυτοί μαζί με τα καράβια τους στον πόντο. Το ίδιο φυσούν και στην ξηρά και καταστρέφουν την ανθόσπαρτη γη σκεπάζοντας τα πάντα με σκόνη και προκαλώντας δεινή ταραχή (Ησιοδ. Θεογ. 869-880)
Του Τυφώνα γόνοι ήταν εξάλλου και ο Κέρβερος, η Λερναία Ύδρα, η Σκύλα και άλλα αποτρόπαια όντα.
Στοιχεία της φύσης οι άνεμοι, που τα συνέλαβαν ως πανίσχυρους δαίμονες οι πρώτοι άνθρωποι και τους έδωσαν σχήμα, μετουσιώνοντας τα αόρατο και το ασύλληπτο σε ορατό και συγκεκριμένο για να πληρώσουν την αδήριτη ανάγκη κατανόησης του κόσμου τους. Προοδευτικά ωστόσο, ο νους εκτόπισε την ασυγκράτητη φαντασία και παρακάμπτοντας τους μύθους κατέλαβε αυτός την πρωτεύουσα θέση στη διαδικασία της, έλλογης πλέον, ερμηνείας του σύμπαντος.

Ανώνυμος είπε...

Πώς φαίνεται ότι ταξιδεύεις...
Πάντα πλησίστια σου ευχομαι:)